108
poliuridin kislotadan foydalanib, triplet kodini tasdiqlagan. Bunday matritsa E.coli
hujayra
shirasi yordamida faqat polifenilalaninni sintezlashi kuzatilgan. Politsitidil esa poliprolinni,
poliadenil esa polilizinni sintezlar ekan. SHu sababli UUU tripleti finilalaninni, SSS prolinni,
AAA lizinni kodlashini aniqlangan.
Tajribalar tufayli, oqsil tarkibida uchraydigan barcha amino-kislotalarni
ifodalovchi
tripletlar aniqlandi. Keyinchalik F.Krik ularni juftlab, shu asosda genetik kod lug‘atini tuzdi (13-
jadval). Jadvalda keltirilgan 64 ta tripletlar oqsil sintezini boshlovchi va tugallanishini
ta’minlovchi tripletlar borligi aniqlandi. Bir aminokislotani ifodalovchi tripletlar bir-biriga
o‘xshash bo‘ladi. Masalan, valin aminokislotasini ifodalovchi tripletlarning barchasi GU dupleti
bilan boshlangan. Bunday hollarda kod tripletlar yordamida ifodalansa ham,
lekin
aminokislotalarning
ifodalovchi
informatsiya
faqat
boshlang‘ich ikkita nukleotidda
mujassamlashtirilgan bo‘ladi.
Kodon bilan antikodon bog‘lanishining diqqatga sazovor tomonlari borligi aniqlangan.
Jumladan, kodondagi birinchi va ikkinchi azot asoslari antikodondagi nukleotidlar bilan
komplementar azot asoslari o‘rtasida mustahkam bog‘lar orqali bog‘lanadi. Kodondagi uchinchi
azot asoslari esa antikodondagi azot asoslari o‘rtasida bog‘ mustahkam bo‘lmaydi va ularning
o‘zaro komplementar bo‘lishi ham shart emasligi aniqlangan. SHunday jarayonni ma’noga ega
bo‘lmagan moslashuv mexanizmi yoki azot asoslari o‘rtasidagi tebranish fenomeni deyiladi.
SHunday yuritmaga asosan, antikodondagi urotsil kodondagi faqat adenin bilan bog‘lanmasdan,
guanin orqali ham kimyoviy bog‘lanadi. Antikodondagi guanin kodondagi
sitozin va urotsil
bilan ham bog‘lanishi mumkin. Bunday hodisa shuni ko‘rsatadiki, bir necha kodonlar bitta
aminokislotani ifodalashni bildiradi. 13-jadvaldan bilish mumkinki, bir necha aminokislotalar
ikkita va undan ko‘proq antikodonlar bilan ifodalanishi mumkin.
Faqat ikkita aminokislota-
metionin va triptofanlar bitta kodonlar orqali kodlanadi. Qolgan aminokislotalar uchun kodonlar
soni ikkitadan (arginin va sistein uchun) oltitagacha (leysin va serin uchun) bo‘lishi mumkin.
Bitta aminokislotaning bir necha triplet yordamida ifodalanishini genetik kodning
“aslidan chekinishi, ayniganligi” (vыrojdennost) hodisasi deb ataladi. Mazkur hodisaning
biologik ma’nosi
shundan iboratki, oqsil sintezini engillashtirishda t-RNK ni i-RNK dan tez
ajralishini va mutatsiyaning zarar etkazuvchi ta’siriga turg‘unlikni oshirishni ta’minlaydi
Genetik kod jadvali
13-jadval
