|
«Ekspluatatorlik» davlati tushunchasiBog'liq portal.guldu.uz-Institutsional iqtisodiyot (1)3. «Ekspluatatorlik» davlati tushunchasi
Shartnomaviy davlatdan farqli o‘laroq ekspluatatorlik davlati o‘z daromadini (soliq
tushumlarini), aniqrog‘i, - davlat apparatini nazorat qiluvchi guruhning daromadini oshirish
uchun majbur qilish monopoliyasidan foydalanadi. Ekspluatatorlik davlatining mulkchilik
huquqlarini tafsirlash va himoya qilishdagi asosiy maqsadi «mulkning boshqaruvchi rentasini
oshiruvchi tarkibiga» erishishdan iborat, hatto agar bunga umuman jamiyat farovonligiga ziyon
etkazib erishilsada. Masalan, qirollar o‘rta asrlar korporatsiyalariga hunarmandchilikning
rivojlanishi va texnika taraqqiyotiga to‘sqinlik qiluvchi ko‘plab huquqlarni topshirib, buning
o‘rniga barqaror tushumlar manbasiga erishgan. Bundan tashqari, davlat unga ijtimoiy shartnoma
bilan berilgan doiralar bilan chegaralanmaydi, davlat apparati insonlar o‘rtasidagi o‘zaro
hamkorlikning yangi sohalariga doimiy ekspansiyani amalga oshiradi, bu hol ekspluatatorlik
davlatining o‘z daromadlarini va davlat byudjeti orqali o‘tuvchi resurslar hajmini oshirishga
intilishi bilan izohlanadi.
Ekspluatatorlik davlati faoliyatidan ko‘riladigan zararni faqat og‘ir soliqlar (nohaq yig‘imlar)
va mulkchilik huquqlarini taqsimlash muntazam va oldindan aytib bo’ladigan xususiyatga ega
bo‘lgan taqdirda qisqartirish mumkin. Og‘ir soliqlarning oldindan aytib berilishi davlatning ham,
uning fuqarolarining ham manfaatlariga xizmat qiladi, bunda davlat uzoq muddatli istiqbolda
barqaror daromadga ega bo‘ladi, fuqarolar esa o‘z faoliyatini davlatga ajratmalarning yuqori,
lekin oldindan ma‘lum bo‘lgan darajasini hisobga olgan holda rejalashtirish imkoniyatiga ega
bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan ekspluatatorlik davlati ko‘p jihatdan mafiya bilan umumiylikka ega
– ularning ikkalasi ham o‘zi nazorat qiladigan hududa yashovchilardan soliq yig‘sada, lekin ayni
paytda «chegarani biladigan» va buning ustiga ularni «o‘g‘irlash va qochish» tamoyili bo‘yicha
harakat qiluvchi «qo‘nimsizlar»dan himoyalovchi «o‘troq» qaroqchiga o‘xshaydi.
Ekspluatatorlik davlatining faoliyat ko‘rsatishida majbur qilish salohiyatining fuqarolar
o‘rtasida taqsimlanishi muhim rol o‘ynaydi. Chunki aynan shaxs yoki kuch ishlatining katta
imkoniyatiga ega bo‘lgan guruh davlat apparatini nazorat qiladi va kuch ishlatishni qo‘llash
monopoliyasini qo‘lga kiritadi. Aynan shuning uchun harbiy texnologiyaning rivojlanishi
ekspluatatorlik davlati faoliyatining asosiy omillaridan biriga aylanadi. Bu esa, o‘z navbatida,
uning ichki beqarorligini nazarda tutadi. Haqiqatdan ham, harbiy texnologiyaning o‘zgarishi
kuch ishlatish salohiyatining turli aholi guruhlari o‘rtasida qayta taqsimlanishiga, demak, davlat
apparatini nazorat qiluvchi guruhning almashishiga olib keladi. Davlatning ekspluatatorlik
modelidan shartnomaviy modelga o‘tish ham mumkin. Bundan davlat qurilishi dinamikasining,
demak, mulkchilik huquqlari tarkibi dinamikasining tebrantirib turuvchi xususiyati haqidagi
taxminlar kelib chiqadi. Rentani undirishga yo‘naltirilgan tizimdan keyin samaradorlikni
oshiruvchi tizim kelishi muqarrar va aksincha.
|
| |
