8
harakatda bo’lmagan) piyodalar majmuidan iborat murakkab dinamik tizim
mavjuddir. Bu tizim yo’l harakati deb ataladi.
Yo’l harakatining
muammolari va maxsus tomonlari, eng avvalo,
«Avtomobil-haydovchi-yo’l-piyoda» tizimi orqali belgilanadi. Ular o’z navbatida
atrof-muhitda faoliyat ko’rsatadilar (1.1-rasmga qarang).
Tizimga quyidagi tashkiliy qismlar kiradi: A (avtomobil), H (haydovchi), Y
(yo’l), P (piyoda), M (muhit). Bu tashkiliy qismlar muhitda faoliyat ko’rsatibgina
qolmasdan, atrof-muhit bilan ularning har biri chambarchas bog’liq bo’ladi.
1.1-rasm. «Avtomobil – haydovchi – yo’l – piyoda – muhit» tizimi.
Muhit deb, atrof-muhitning yo’l harakati xavfsizligiga
mujassamlashgan
ta’siri tushuniladi va u quyidagi omillardan tashkil topadi: ob-havo (metrologik
ko’rinish, yog’ingarchilik, shamol, harorat); tabiiy landshaft (tekislik, qir-adirlar,
tog’lik, er osti-usti suvlari va h.k.); mexanik (shovqin, chang, tebranish, gaz
chiqindilari bilan ifloslanganlik va h.k.). «A-H-Y-P-M»
tizimida mexanik
«Avtomobil-yo’l» (A-Y) va biomexanik «Haydovchi - avtomobil» (H-A),
«Haydovchi-yo’l» (H-Y), «Piyoda-avtomobil» (P-A) va «Piyoda-yo’l» (P-Y)
hamda biologik «Haydovchi-piyoda» (H-P) tizimlarini ajratib ko’rsatish mumkin.
«A-Y-H-P-M» tizimi optimal ravishda faoliyat ko’rsatishda tizimdagi
avtomobil, haydovchi, yo’l, piyoda va muhit tashkil etuvchilarining alohida hamda
ularning birgalikdagi A-H, H-Y, Y-P, A-P va boshqa
tasniflari katta ahamiyatga
ega.
АHYP
YP
АP
AH
HY
H
Y
А
P
Harakat muhiti
9
Avtomobil transportining konstruktiv o’lchamlari (parametr-lari) yo’l
harakatining tasnifiga ta’sir ko’rsatadi. Bunda avtomobilning
geometrik
o’lchamlari tortish va tormozlanish sifati, haydovchi ish joyining qulayligi va engil
boshqarilishi muhim o’rin egallaydi.
Avtomobil yo’li «A-Y-H-P-M» tizimi faoliyatiga o’zining geometrik
elementlari o’lchamlari va transport-ekspluatastion sifatining o’zgarishi orqali
ta’sir etadi.
Yo’l harakati xavfsizligi, eng avvalo, haydovchining ishonchliligiga, uning
tayyorgarligiga va ishchi qobiliyatiga bog’liq.
Piyodalar yo’l harakatida alohida o’rin egallaydilar. Ular yo’l harakati
qoidalarini mukammal bilishlari va ularga amal qilishlari real yo’l
sharoitlarida
harakat xavfsizligini ta’minlashga imkon yaratadi.
Umumiy tomonlardan optimal ravishda kelib chiqqan holda, yo’l harakati
xavfsizligini ta’minlashda birinchi navbatda «A-H-Y-P-M»
tizimdagi har bir
tashkil etuvchilarning va birgalikda faoliyat qiluvchilarning tasniflarini
optimallashtirish orqali erishish mumkin.
Quyida O’zbekiston Respublikasining xalq xo’jaligini turli tarmoqlarini
harakat xavfsizligini ta’minlash borasidagi o’zaro bog’liqlari to’g’risida to’xtalib
o’tamiz.
