5
1-bob.
YO’L HARAKATINI TASHKIL ETISHNING ASOSIY
YO’NALISHLARI
1.1. HARAKATNI TASHKIL ETISHNING MAQSAD VA VAZIFALARI
Tayanch so’zlar va iboralar: harakat; qonun; me’yor; transport oqimi;
xavfsiz harakat.
Avtomobil yo’llarida harakat tartibsiz ravishda vujudga keladi. Har bir
haydovchi o’ziga qulay harakat tartibini tanlaydi hamda o’zi tanlagan harakat
tartibining boshqa harakat qatnashchi-lariga ta’siri bilan hisoblashmaydi.
Shuningdek, turli rusumli avtomobillarning har xil dinamik sifati harakat tartibiga
ta’sir qilishi muqarrar. Yo’l harakatida avtomobillarning o’zaro ta’siri harakat
miqdori qancha ko’p bo’lsa, shuncha orta boradi.
Yo’l harakatini tashkil etish – transport
vositalari oqimini maksimal
darajada yo’lning geometrik o’lcham imkoniyatlaridan foydalanib, uning har xil
bo’laklarida xavfsiz harakat tartibini va yuqori o’tkazish qobiliyatini ta’minlashga
qaratilgan tadbirlar tizimidan iborat. Yo’l harakatini tashkil etish tamoyillari
transport oqimini to’g’ri yo’naltirishga, kerak hollarda ularni tezliklar bo’yicha
guruhlarga ajratishga, har bir yo’l bo’lagi uchun rastional tezliklarni belgilashga,
haydovchilarga o’z vaqtida harakat marshruti va yo’l sharoiti to’g’risida
axborot
berishga qaratilgan.
Harakatni tashkil etishni takomillashtirish progressiv boshqarish (harakatni
boshqarishning avtomatik tizimi; svetofor ob’ektlarini «yashil to’lqin», «yashil
ko’cha» tizimi usulida ishlashi; tezlashuvchi – sekinlashuvchi, reversiv, rezerv
tasmalardan
foydalanish, ba’zi bir ko’chalarni bir tomonlama harakatga o’tkazish
va h.k.) chorrahalarni har xil sathda o’tkazish, shuningdek, transport vositalarining
harakat marshrutini rastional ravishda tanlash yordamida erishiladi. Yo’l harakatini
tashkil etishda elektron hisoblash mashinalari (EHM) yordamida avtobus va
trolleybus,
shuningdek,
yalpi
yuk
tashuvchi
avtomobillarning
optimal
6
harakatlanish grafigini to’g’ri tuzish katta ahamiyatga ega. Tig’iz soatlarda
harakatni tashkil etish maqsadida asosiy magistralning tirband yo’l bo’laklaridagi
transport oqimining harakatini aylanma yo’llar orqali o’tkazishga intiniladi.
Harakatlanish tartibini oshirish uchun avtomobil va avtobuslarga ikki tomonlama
radio aloqa o’rnatiladi. Bu esa harakat o’zgarishini yo’lda nazorat qilish imkonini
beradi. Yo’l harakatini tashkil etishda quyidagi hujjatlarning ahamiyati kattadir:
«Yo’l harakati xavfsizligi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining qonuni;
yo’l harakati qoidasi; transport vositalarining konstruktiv xavfsizlik me’yorlari;
yo’l va ko’chalar uchun qurilish me’yorlari va qoidalari. Shuningdek, harakat
xavfsizligi bo’yicha soha me’yoriy hujjatlari.
Avtomobil transportining ishini, haydovchi mehnatini, yo’ldagi transport
vositalari va piyodalarning harakatini tashkil qilishni bir-biridan farqlash lozim.
Birinchi ikki masala bilan asosan avtokorxonalar, keyingisi bilan esa yo’l
xo’jaliklari, yo’l harakati xavfsizligi organlari
va hokimiyat vakillari
shug’ullanadilar.
Yuqoridagilardan kelib chiqib,
yo’l harakatini tashkil qilishning asosiy
maqsadi deb har xil transport vositalarini yuqori tezlik bilan yo’lning turli
bo’lagidan yilning har qanday ob-havo sharoitlarida xavfsiz o’tkazish tushuniladi.
Harakatni tashkil etishning
asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
– transport vositalarining harakat tartibini belgilash va ta’minlash;
– avtomobillarning yuqori samaradorlik bilan ishlashini har qanday ob-havo
sharoitida ta’minlash va eng yaxshi yo’l sharoitlarini vujudga keltirish;
– harakat xavfsizligini yo’lning har qanday bo’lagida va turli ob-havo
sharoitlarida ta’minlash;
– atrof-muhitni bulg’atmaslik;
– transport vositalarining va yo’l inshootlarining
tez ishdan chiqmasligini
ta’minlash.
Harakatni tashkil qilish bo’yicha qo’yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli
bajarish uchun turli vazirliklar, korporastiyalar, konsternlar, uyushmalar va
hokimiyatlar darajasida keng ko’lamli faol ishlar olib borilishi zarur.
Harakatni
7
tashkil qilishdagi echiladigan masalalar ko’lamiga qarab, ularni uch darajaga
bo’lish mumkin:
1.
Davlat ahamiyatidagi daraja. Bu darajada yo’lda harakatlanish qonun va
me’yorlari tuziladi, «Avtomobil – haydovchi – yo’l – piyoda – muhit» tizimidagi
elementlarga talab standartlashtiriladi, yo’l tarmog’ining rivojlanish rejalari
tuziladi, davlat miqyosida avtomobillashtirish ko’lami muvofiqlashtiriladi.
2.
Vazirliklar darajasi. Bu daraja yo’lovchilarni va yuklarni tashishni
takomillashtirish
va rivojlantirish; transport vositalarini ishlab chiqarish; yo’llarni
qurish, ta’mirlash; yo’lda yurishni tashkil qilishda ishlatiladigan texnik vositalarni
ishlab chiqarish; haydovchilarni tayyorlash va yo’l qoidalarini yo’l harakati
qatnashchilariga targ’ibot qilish masalalari ko’rib chiqiladi.
3.
Muhandis xizmati darajasi. Bu darajada yo’lda harakatni tashkil qilish
bo’yicha izlanishlar; yo’lning xavfli bo’laklarida
harakatlanish sharoitlarini
yaxshilash; yo’lning turli bo’laklarida bo’ylama va ko’ndalang ko’rinishni
yaxshilash; transport vositalarini texnik ko’rikdan o’tkazish; harakatni tashkil
qilish uchun ishlatiladigan texnik vositalarni tatbiq etish va ishlatish; haydovchilar
va piyodalarning yo’l harakati qoidalariga rioya qilishlarini nazorat qilib borish
masalalari hal qilinadi.
