Tyer ida yara paydo kilish ta’siriga ega bo‘lgan.Zaharlovchi moddalar
Tyer ida yara paydo kilish ta’siriga ega bo‘lgan zaharlovchi moddalarga iprit, azotli
iprit va lyuizit kiradi. Hozirgi vaktda chet El armiya ko‘shinlarida iprit tabeli kurol
sifatida qabul kilingan va agar kimyoviy urush boshlansa uni ko‘llashlari mumkin.
Azotli iprit va lyuizit esa tabelga kiritilmagan zaharlovchi moddalar guruhiga kiradi.
Iprit ham huddi fosfororganik moddlalar kabi nafas yo‘llari, me’da-ichak, tyer i,
shilik pardalar hamda yarali yuzalar orkali organizmgatushib og‘ir zaharlanishlarga
sabab bo‘ladi. Ipritning tyer ida yara paydo kilish ta’siriga ega bo‘lgan zaharli
moddalar guruhiga dahldor ekanligi uning tyer ida pufaklar paydo qilib, tyer i
kavatlarini shikastlanishiga bog‘lik. Bundan tashqarii, u organizmga umumiy ta’sir
(rezorbtiv) ko‘rsatishkobiliyatiga ega. SHuning uchun bu turdagi zaharlovchi
moddalarni rezorbtivta’sirga ega bo‘lgan moddalar deb atash to‘g‘rirok bo‘ladi.
227
Iprit zaharlovchi modda sifatida 1917 yil 12 iyundan 13 iyunga o‘tar kechasi nemis
ko‘shinlari tomonidan ingliz-fransuz ko‘shinlariga karshi Ipr daryosi bo‘yida
(Belgiya) ko‘llanilgan, shuning uchun ham iprit deb nomlangan. 1936 yili
Abisseniyada (Efiopiya) Italiya ko‘shinlari tomonidanida (1943) yaponlar Xitoyda
ishlatganlar. Azotli iprit 1930 yilda sintez kilingan, ammo zaharlovchi modda sifatida
ko‘llanilmagan.
Iprit birinchi marta 1822 yili Depre tomonidan kashf kilingan, keyinchalik bu uzoq
vaktgacha esga olinmagan. 1860 yili nemis olimi Niman va ingliz olimi Gyutri
tomonidan ikkinchi marta kashf kilinganligi to‘g‘risida ma’lumotlar bor.
FIZIK VA KIMYOVIY XOSSALARI
Iprit – dixloridetilsulfid, oltingugurt tutuvchi modda bo‘lib hisoblanadi.
Kimyoviy toza iprit moysimon rangsiz suyuklik bo‘lib, bilinarbilinmas hidi bor,
tozalanmagan texnik iprit esa koramtir-ko‘ng‘ir rangli, sarimsok yoki hntal hidli
moysimon suyukliklir. +aynash harorati-2170- 2190S ni tashqi l etadi, shuning uchun
juda sekinlik bilan bug‘lanadi va turg‘un zaharlovchi moddalar qatoriga kiradi. Toza
ipritning muzlash harorati 13,9-14,40S, texnik ipritniki esa 4-120S ni tashqi l etadi.
Havoga nisbatan bug‘larining zichligi 5,5, uchuvchanligi 200S da 0,9 mgg‘m3 ga
to‘g‘ri keladi. Suvdan 1,3 barobar og‘ir, yer uvchanligi 100S da 0,07% ni tashqi l
etadi. Organik yer ituvchilar-spirt, atseton, xloroform, benzol, efir, toluol va
boshkalarda yaxshi yer iydi. SHuningdek, ba’zi zaharli moddalarda yer iydi va
ularni yer itish xususiyatiga ega. Kovak matyer iallarga, rezinaga va bo‘yalgan
sirtlarga yaxshi kirishadi.
Azotli iprit –(trixlortrietilamin) tuzilishi, organizmga ta’siri ipritga o‘xshash zaharli
moddadir. U ipritga karaganda turg‘unrok fizik va kimyoviy xossalari jihatidan kam
farq kiladi, faol xlor saklovchi moddalar bilan degazatsiya kilinadi.
Zaharli dozalari. Iprit organizmga nafas yo‘llari, hazm yo‘li, tyer i shilik pardalari
hamda kuygan, jarohatlangan yuzalar orkali tushib zaharlanishga olib keladi. Kishi
organizmiga kirganda hech kanday yomon his-tuyg‘u tug‘dirmaydi, zararlanish
228
sekin-asta rivojlanadi, yashirin davrning davom etishi bir soatdan to bir necha
sutkagacha cho‘zilishi mumkin. Iprit suyuk tomchi holida 0,1 mgg‘kg
konsentratsiyadagi iprit o‘limga sabab bo‘ladi. Nafas orkali 0,007 mgg‘l
konsentratsiyadagi iprit bug‘idan 50- 60 dakika ichida nafas olinsa og‘ir
zaharlanishga sabab bo‘ladi. Agarda ipritning 0,07 mg konsentratsiyadan nafas
olinsa, 30 dakikadan so‘ng o‘lim yuz ber adi . 0,15 mgg‘l konsentratsiyadagi iprit
bug‘lari 15 dakikali ekspozitsiyadan so‘ng o‘lim chakiradi. Iprit bug‘ining
0,001mgg‘l konsentratsiyasi ko‘zni kattik shikastlaydi.
Zaharli moddalarning uchuvchanligi kancha yukori bo‘lsa, ularning bug‘i havoga
shuncha ko‘prok ko‘tariladi va kishini zaharlash xavfi shuncha ortadi.
|
