Vaktincha kilinmaydigan tadbirlar

225 
sifatida qabul kilingan va agar kimyoviy urush boshlansa uni ko‘llashlari mumkin. 
Azotli iprit va lyuizit esa tabelga kiritilmagan zaharlovchi moddalar guruhiga kiradi. 
Iprit ham huddi fosfororganik moddlalar kabi nafas yo‘llari, me’da-ichak, tyer i, 
shilik pardalar hamda yarali yuzalar orkali organizmga tushib og‘ir zaharlanishlarga 
sabab bo‘ladi. Ipritning tyer ida yara paydo kilish ta’siriga ega bo‘lgan zaharli 
moddalar guruhiga dahldor ekanligi uning tyer ida pufaklar paydo qilib, tyer i 
kavatlarini shikastlanishiga bog‘lik. Bundan tashqarii, u organizmga umumiy ta’sir 
(rezorbtiv) ko‘rsatish kobiliyatiga ega. SHuning uchun bu turdagi zaharlovchi 
moddalarni rezorbtiv ta’sirga ega bo‘lgan moddalar deb atash to‘g‘rirok bo‘ladi. 
Iprit zaharlovchi modda sifatida 1917 yil 12 iyundan 13 iyunga o‘tar kechasi nemis 
ko‘shinlari tomonidan ingliz-fransuz ko‘shinlariga karshi Ipr daryosi bo‘yida 
(Belgiya) ko‘llanilgan, shuning uchun ham iprit deb nomlangan. 1936 yili 
Abisseniyada (Efiopiya) Italiya ko‘shinlari tomonidan keng ko‘llanilgan. Ikkinchi 
jaho urushida (1943) yaponlar Xitoyda ishlatganlar. Azotli iprit 1930 yilda sintez 
kilingan, ammo zaharlovchi modda sifatida ko‘llanilmagan. 
Iprit birinchi marta 1822 yili Depre tomonidan kashf kilingan, keyinchalik bu uzoq 
vaktgacha esga olinmagan. 1860 yili nemis olimi Niman va ingliz olimi Gyutri 
tomonidan ikkinchi marta kashf kilinganligi to‘g‘risida ma’lumotlar bor. 
FIZIK VA KIMYOVIY XOSSALARI 
Iprit – dixloridetilsulfid, oltingugurt tutuvchi modda bo‘lib hisoblanadi. 
Kimyoviy toza iprit moysimon rangsiz suyuklik bo‘lib, bilinarbilinmas hidi bor, 
tozalanmagan texnik iprit esa koramtir-ko‘ng‘ir rangli, sarimsok yoki hntal hidli 
moysimon suyukliklir. +aynash harorati-2170- 2190S ni tashqi l etadi, shuning uchun 
juda sekinlik bilan bug‘lanadi va turg‘un zaharlovchi moddalar qatoriga kiradi. Toza 
ipritning muzlash harorati 13,9-14,40S, texnik ipritniki esa 4-120S ni tashqi l etadi. 
Havoga nisbatan bug‘larining zichligi 5,5, uchuvchanligi 200S da 0,9 mgg‘m3 ga 
to‘g‘ri keladi. Suvdan 1,3 barobar og‘ir, yer uvchanligi 100S da 0,07% ni tashqi l 
etadi. Organik yer ituvchilar-spirt, atseton, xloroform, benzol, efir, toluol va 

226 
boshkalarda yaxshi yer iydi. SHuningdek, ba’zi zaharli moddalarda yer iydi va 
ularni yer itish xususiyatiga ega. Kovak matyer iallarga, rezinaga va bo‘yalgan 
sirtlarga yaxshi kirishadi. 
Azotli iprit –(trixlortrietilamin) tuzilishi, organizmga ta’siri ipritga o‘xshash zaharli 
moddadir. U ipritga karaganda turg‘unrok o‘izik va kimyoviy xossalari jihatidan kam 
farq kiladi, faol xlor saklovchi moddalar bilan degazatsiya kilinadi. 
Zaharli dozalari. Iprit organizmga nafas yo‘llari, hazm yo‘li, tyer i shilik pardalari 
hamda kuygan, jarohatlangan yuzalar orkali tushib zaharlanishga olib keladi. Kishi 
organizmiga kirganda hech kanday yomon his-tuyg‘u tug‘dirmaydi, zararlanish 
sekin-asta rivojlanadi, yashirin davrning davom etishi bir soatdan to bir necha 
sutkagacha cho‘zilishi mumkin. 
Iprit suyuk tomchi holida 0,1 mgg‘kg konsentratsiyadagi iprit o‘limga sabab bo‘ladi. 
Nafas orkali 0,007 mgg‘l konsentratsiyadagi iprit bug‘idan 50-60 dakika ichida nafas 
olinsa og‘ir zaharlanishga sabab bo‘ladi. Agarda ipritning 0,07 mg konsentratsiyadan 
nafas olinsa, 30 dakikadan so‘ng o‘lim yuz ber adi (5-jadvalga karang). 0,15 mgg‘l 
konsentratsiyadagi iprit bug‘lari 15 dakikali ekspozitsiyadan so‘ng o‘lim chakiradi. 

Download 5,44 Mb.