Bo‘g‘uvchi ta’sirga ega bo‘lgan zaharlovchi moddalar
Bo‘g‘uvchi ta’sirga ega bo‘lgan zaharlovchi moddalar birinchi marta birinchi jahon
urushi davrida nemis ko‘shinlari tarafidan kimyoviy kurol sifatida ingliz va fransuz
ko‘shinlariga karshi 1915 yil 22 aprelda ishlatilgan.
Bunda xlor moddasi ko‘llanilgan edi, xlor gazining ta’siri kam bo‘lganligi uchun
1915 yilning dekabr oyida nemis ko‘shinlari fosgen, difosgen va xlorpikrin
moddasini ishlatganlar.
Keyinchalik yangi zaharlovchi kimyoviy moddalar sintez kilinganligi sababli,
bo‘g‘uvchi ta’sirga ega bo‘lgan zaharlovchi moddalarga chet el harbiy
mutaxassislarining e’tibori ancha kamayib ketgan edi. Hozirgi vaktda olingan
ma’lumotlarga karaganda, bu zaharlovchi moddalarga kizikish yana ortib bormokda.
Uning fizik va kimyoviy xususiyatlarini yaxshilash ustida ko‘p ilmiy ishlar olib
borilmokda.
Kimyo sanoatida xlor ko‘p mikdorda ishlab chikariladi. Undan kishlok xo‘jaligida,
kasalliklardan,
zararkunanda
va
begona
o‘tlardan
asrash
uchun
(geksaxlorsiklogeksan, polixlorpinin, polixlorkampfen, geptaxlor, keltan, ditoks,
milbeks va boshkalar) pestitsidlar sifatida ishlatib kelinmokla. kog‘oz ishlab
chikarishda, kog‘ozlarni okartirish uchun toza xlor ishlatiladi. Tibbiyotda xlorli
birikmalar keng mikdorda dezinfeksiya ishlarini o‘tkazishda ishlatiladi. SHuning
uchun xlor ishlab chikaruvchi sanoat korxonalari harbiy maksadda ishlatiladigan
fosgen va difosgen ishlab chikarishga o‘tishga ko‘p mablag‘ talab kilmaydi.
240
Hozirgi vaktda NATO davlatlari ko‘shinlarida fosgen moddasi tabelli kimyoviy kurol
sifatida qabul kilingan.
Xlorpikrin moddasi protivogazlarni tekshirish uchun o‘kuv zaharlovchi moddasi
sifatida ko‘llaniladi.
Fizik va kimyoviy xossalari
Fosgen - ko‘mir kislotasining xlorangidridi.
Kimyoviy nomlari: karbonilxlorid; ugler odning xlorli oksidi Fosgen birinchi marta
1812 yilda ingliz olimi Devi tarafidan ugler od oksidi va xlorga kuyosh yorug‘ligi
ta’sir ettirib olingan, fosgen grekcha «yorug‘liklan tug‘ilgan» degan ma’noni
bildiradi. Birinchi marta kimyoviy kurol sifatida 1915 yilning dekabrida ishlatilgan.
Halok bo‘lganlar 80% iga shu zaharlovchi modda ta’sir ztgan.
Fosgen 8,2 0S haroratda suyuklik holatida bo‘ladi, bundan yukori haroratda tezda
bug‘ holatiga o‘tadi, rangsiz suyuklik, kam konsentratsiyasi o‘ziga xos chirigan olma
yoki chirigan pichan hidiga ega. Bug‘ holatidagi fosgen havodan 2,48 barobar og‘ir.
Suvda tez gidrolizlanadi, kizdirilganda gidroliz tezlashadi va zaharsiz modda hosil
bo‘ladi.
Ishkorli muhitda gidrolizlanish tezda o‘tadi, bu reaksiyadan fosgenni aniqlashda
foydalaniladi. Fosgen ammiak bilan reaksiyaga kirishib, zaharsiz mahsulot hosil
kiladi. Difosgen ko‘mir kislotasining uchxlormetil efiri. Kimyoviy nomlari: xlorli
chumoli
kislotaning
uchxlormetilli
efiri;
uchxlormetilxlorformiat;
uchxlormetilxlorkarbonat; ko‘mir kislotaning xlorangidriduchxlormetilli efiri.
SHartli nomlari va shifrlari: difosgen; DP Difosgen birinchi marta 1847 yili O. Kaur
(Fransiya) tomonidan olingan. Birinchi jahon urushida difosgen juda ham keng
mikdorda toza holida, xlorpikrin moddasi aralashmasi va tutun hosil qiluvchi
moddalar bilan birgalikla ishlatilgan va mo‘ljalga zambarak snaryadlari va minalarda
etkazilgan.
Birinchi marta nemis ko‘shinlari tomonidan fransuz ko‘shinlariga karshi (Vyer den
shahri yakinida) 1916 yilning iyun oyida ko‘llanilgan.
241
Birinchi jahon urushi davrida keng ishlatilgan, fakat Gyer maniyaning o‘zi urush
yillari 16000 tonna difosgen ishlab chikargan. Toza kimyoviy difosgen rangsiz
suyuklik bo‘lib, kaynash harorati 127°S, muzlash harorati - 57°S, huddi fosgenga
o‘xshab chirigan olma yoki chirigan pichan hidiga ega. Difosgenning texnik
mahsuloti sariq yoki ko‘ng‘ir rangdagi suyuklik, molekulyar og‘irligi 198.
Kimyoviy xossasi fosgenga o‘xshash. Difosgen ko‘mir kislotasining metil efirini
xlorlash bilan olinadi.
Bu guruhga fosgen va difosgendan tashqari. trifosgen va fosgenoksim moddalari ham
kiradi.
Trifosgen o‘zining toksikligi va kimyoviy xossalari bilan fosgenga o‘xshash. Fizik
xossasi bo‘yicha – bu kattik modda bo‘lib, yer ish harorati 79°S, kaynash harorati
(bunda parchalanadi) 205-206 0S. Suvdan ikki barobar og‘ir, yomon yer iydi,
organik yer itmalarda yaxshi yer iydi.
Fosgenoksim rangsiz kattik kristallik modda, yer ish harorati 39-40
0
S, kaynash
harorati 129 0S, suvda va organik yer itmalarda yaxshi yer iydi.
Suvda yaxshi gidrolizlanadi, xlorid kislotaning gidroksilaminini, xloridkislota va
ugler od (11)- oksidni hosil kiladi:
Xlor (S12) – sariq-zangori rangli, o‘tkir hidli gaz. Havodan 2,5 barobar og‘ir. Suvda
va ba’zi organik yer itmalarda yaxshi yer iydi. Faollangan ko‘mir bilan yaxshi
adsorblanadi. Kimyoviy jihatdan faol modda.
Gipoxlorit kislota parchalanganda kislorod ajralib chikadi, buning shu xossasidan
dezinfeksiya va okartirish ishlarida foydalaniladi. Xlor gazi giposulfitning suvli yer
itmasi bilan neytrallanadi. Nam tekkan xlor juda o‘tkir hidli bo‘ladi.
TA’SIR MEXANIZMI
Organizmga bo‘g‘uvchi zaharlovchi moddalar ta’sir etganda o‘pkaning toksik shishi,
patologik jarayon rivojlanishi mumkin. Bunda kon plazmasining kolloid-osmotik
bosimi buzilishi kuzatiladi. kon tarkibidagi suyuklik va proteinlar, o‘pkaning
kapillyar va alveolyar devorlari o‘tkazuvchanligi oshib ketganligi sababli,
242
alveolalarga suyuklik o‘tishi kuchayadi va yig‘ila boshlaydi. Bu buzilishlar
zaharlovchi modda organizmga ta’sir etgan vaktdan boshlab rivojlana boshlaydi.
O‘pkadagi kapillyar va alveolyar devorlar o‘tkazuvchanligi birday emas, oldin
kapillyar membranalarning o‘tkazuvchanligi paydo bo‘ladi va suyukliklar o‘pkaning
intyer stitsiylarida to‘plana boshlaydi. Bu patologik jarayon acta-sekinlik bilan o‘tib
ketadi. Intyer stitsialfazada limfaning okishi 10 marta oshadi, lekin bu kompensator
mexanizm o‘z vazifasini yetarli darajada bajara olmaganligi tufayli, intyer stitsiylar
haddan tashqari to‘lib ketadi va uning yorilishiga olib keladi, suyukliklar alveolalarga
to‘plana boshlaydi. YUkorida aytib o‘tilgan dinamik jarayonlar alveolyar faza
boshlanganligidan dalolat ber adi. Bu boskichda bo‘ladigan o‘zgarishlar yakkol
namoyon bo‘ladi va tashxis kilishga imkon yaratadi. Bundan oldingi intyer stitsial
boskich zaharlanganlar uchun bilinmasdan o‘tadi, buni fakat hayvonlarda tajriba
o‘tkazish yo‘li bilan aniqlash mumkin.
KLINIK MAN3ARASI
Bo‘g‘uvchi zaharlovchi moddalarning havodagi konsentratsiyasiga kapab zaharlanish
klinikasi yengil, o‘rta va og‘ir darajada namoyon 6o‘lishi mumkin.
E n g i l D a r a j a D a g i z a h a r l a n i sh d a yashirin davr 8 soatgacha davom
etadi. SHundan keyin o‘pkada zararlanish 6elgilari paydo 6o‘ladi. Odatda o‘pka
shishi rivojlanmaydi, traxeobronxit belgilari namoyon bo‘ladi. Ko‘krakla 6iroz nafas
kisilishi, yengil yo‘tal, bosh aylanishi, ko‘ngil aynishi, lohaslik, so‘lak okishi, tumov,
xikildok va xalkum shillik pardalarida yaxshi rivojlanmagan gipyer emiya
simptomlari paydo 6o‘ladi.
O‘ r t a d a r a j a d a g i z a h a r l a n i sh d a yashirin davr 3-5 soatgacha davom
etadi va kuyidagi simptomlar yuzaga keladi. Ko‘krakla nafas kisilishi kuchayadi,
shillik pardalarning ko‘karishi paydo bo‘ladi.
O g‘ i r d a r a j a d a g i z a h a r l a n i sh d a yashirin davr juda ham kam
243
vaktni, 1-3 soatni tashqi l kiladi. Zararlanish klinikasida kuyidagicha: reflektork
o‘zgalishlar, yashirin davr shish rivojlanishi va regressiya(keyinga kaytadigan)
boskichlar tafovut kilinadi.
|
