Ta’sirlantirish kuchiga ega bo‘lgan zaharlovchi moddalar
Ta’sirlantirish kuchiga ega bo‘lgan zaharlovchi moddalarga yukori nafas yo’llari
shilik kavati, kon’yuktiva va ko‘z muguz pardasining sezuvchi nyer v oxirlariga
tanlab ta’sir qiluvchi kimyoviy birikmalar kiradi. Bu moddalar ularning fiziologik
ta’sir mexanizmiga ko‘ra g‘ayriixtiyoriy zaharlar deb ham ataladi, chunki bu
moddalar sezuvchi nyer v oxirlarini tez kitiklab nafas olish a’zolari, ovkat hazm
kilish va yurak-tomir sistemasi tarafidan g‘ayriixtiyoriy reaksiyalar kelib chikishiga
sabab bo‘ladi. Tez kechuvchi g‘ayriixtiyoriy reaksiyalar organizm muvozanatining,
233
o‘zining ta’sirlanish vaktiga karab butunlay yoki ma’lum darajada buzilishiga olib
keladi. Kishi organizmi tashqi kimyoviy kitiklovchi moddalarga sezgirdir,
a’zolarning ichida eng sezgiri nafas olish, ko‘z shilik pardasi va hazm a’zolaridir.
Ta’sirlantiruvchi moddalarning lipidlarda yer ishi nyer v oxirlariga ayniksa kuchli
ta’sir kiladi, shuning uchun lipoidga boy bo‘lgan nyer v oxirlarida zaharlovchi
moddaning yukori konsentratsiyasi hosil bo‘ladi. Zaharlovchi moddalar organizmda
keltirib chikaradigan klinik manzarasiga karab ikki guruhga bo‘linadi:
1. YUkori nafas yo‘llari va burun shilik pardasiga ta’sir etuvchi zaharlovchi moddalar
(styer nitlar yoki aksirtiruvchilar ).
2. Ko‘z shilik pardasiga ta’sir etuvchi zaharlovchi moddalar (ko‘zdan yosh
chikaruvchilar yoki lakrimatorlar).
Adamsit - difenilaminoxlorarsin.
SHartli nomlari va shifrlari: DM, Adapisit (AKSH) ; Azin (Gyer maniya). 10-xlor-5,
10-digidrofenarsazin birinchi marta 1913 yili «Bayyer AG» (Gyer maniya)
firmasitomonidan sintez kilingan. 1918 yili R. Adams (AKSH) ushbu moddani
zaharlovchi modda sifatida jang maydonida ishlatishni tavsiya etgan va 1918 yilning
sentyabr oyida fransuz ko‘shinlari tomonidan birinchi bor jang maydonida
ko‘llanilgan.
Kimyoviy toza adamsit sariq rangli kristall modda-yashil rangli texnik preparat.
Solishtirma og‘irligi 1,65, yer ish harorati 195°S, kaynash harorati 410°S. Suvda yer
imaydi, organik yer ituvchilarda yomon yer iydi. Suv va ishkorlar ishtirokida sekin
gidrolizlanadi, gidroliz natijasida hosil bo‘lgan modda huddi adamsitga o‘xshash
kuchli zaharlovchidir. Metallar bilan reaksiyara kirishmaydi. Tarkibida mishyak
borligi uchup unitiol ziddizahar bo‘lib himobblanadi. Boshida zaharli moddalarga
karaganda yukori nafas yo‘llariga uzoq muddat ichida rivojlanuvchi ta’sir
ko‘rsatadn.Ta’sirlash konsentratsiyasi 0,001-0,005 mg .
TA’SIR MEXANIZMI
234
Kam yoki o‘rta konsentratsiyadagi kristalik arsin moddasi yukori nafas yo’llari va
burun shilik pardalaridagi suyukliklarda yer iydi va to‘planadi. U nyer voxiridagi
lipoidlar bilan birikib nafas yo‘llarida yukori konsentratsiyaga ega bo‘lgan zaharli
o‘choklarni hosil kiladi. Klinik belgilari ularning lipoid saklovchi nyer v oxirlari
bilan birikishiga bog‘lik bo‘ladi, agar zaharlovchi modda lipoidlar bilan biriksa, tezda
klinik belgilar paydo bo‘ladi. Latent davrning uzoqligi zaharlovchi moddaning
havodagi konsentratsiyasiga ham bog‘lik bo‘ladi. Agar zaharli moddaning havodagi
konsentratsiyasi yukori bo‘lsa, patent davr bo‘lmasligi mumkin. Aksincha, kam
mikdordagi zaharli modda ta’sir etganda latent davr 2-4 dakikaga cho‘zilishi
mumkin. Latent davrning davomiyligi ko‘llanilayotgan arsinlarning kimyoviy
strukturasiga ham bog‘likdir.
Masalan, adamsit boshka arsinlarga karaganda sekinrok ta’sir kiladi, ta’sirlanish
alomatlari 5-10 dakikadan keyin paydo bo‘ladi. Hatto zaharlanish o‘chog‘idan olib
chikib ketilganda ham 10-30 dakikadan so‘ng ta’sirlanish belgilari ko‘rinadi.
DAVOSI
Arsinlardan zararlanganda nafas yo‘llarini himoyalash uchun tuzilishida tutunga
karshi filtrlari bo‘lgan protivogaz (gazniqob) ishlatiladi, bu kog‘oz filtrlar zaharlovchi
modda zarrachalarini o‘zida ushlab koladi.
Zaharlovchi moddaning yukori konsentratsiyasi, tyer ini kam shikastlashi uchun
maxsus himoya kiyimi va ko‘lkoplardan foydalanish kerak. Arsinlardan
zararlangandatezda zararlanish o‘chog‘idan chikib ketish yoki zararlangan kishilarni
olib chikib ketish zarur, iloji bo‘lsa ustki kiyimlarni almashtirish kerak, chunki u
zaharlovchi modda zarrarchalarini adsorbsiya kilish xususiyatiga ega.
Zaharlangan Atmosfer ada tezlikla fitsillin yoki tutunga karshi aralashmaning
ampuladagi yer itmasi (40 g xloroform + 40 g etil spirti + 20 g oltingugurt efiri va 5
tomchi nashatir spirti) hidlatiladi. Buning uchun ampulaning uchi doka bilan eziladi
va ampula protivogaz shlem-nikobi ichiga ko‘yiladi. Agarda tutunga karshi
235
aralashma ishlatilgandan keyin ham klinik belgilar yo‘kolmasa, 5-10 dakikadan so‘ng
kaytadan ushbu aralashma ishlatiladi.
Birinchi tibbiy yordam (o‘ziga, o‘zaro va sanitarlar, sanitar instruktorlar tarafidan
ko‘rsatiladigan tibbiy yordam): zararlanush o‘chog‘ida:
Protivogaz kiyiladi;
- nafas yo’llari ta’sirlanganda protivogaz shlem nikob ichiga 1-2 ampula tutunga
karshi aralashma (40 g xloroform, 40 g etil spirti, 20 g oltingugurt efiri va 5 tomchi
nashatir spirti) yoki 1 ml fitsilin ko‘yiladi.
|
