KOK`RAK QAFASINING YOPIQ SHIKASTLARI

Ko`krak qafasi yumshoq to`qimalarining lat eyishida usha joyda shish, og`riq, teri osti gematomasi bo`ladi. Og`riq chuqur nafas olganda, bosib kurganda qattiq og`riydi.

Qovurh`lar ko`p joyidan singanda klinik manzara yomonlashadi , bemor shok holaqtda bo`lishi mumkin. Upka tuqimasi shikastlanganda teri osti emfizemasi hosil bo`ladi – havo teri osti kletchatkasifa chiqadi , bemor qon tupuradi , nafas olish qiyinlashadi akrotsianoz (lab, burun uchi , quloq chig`anog`i barmoqlar uchi ko`karadi) taxikardiya bo`ladi. Plevra bo`shlig`ida qon yig`ilhanda va havo bulganda upkaning nafas olishi eshitlmaydi. Qovurg`alar sinishini tasdiqlash uchun ko`krak qafasini rentgenologik tekshiriladi.

Singan zonaga 5- 10 ml 2% navokain eritmasi yuboriladi. Ko`p joydan singanda ularning zonasiga 0.5% li navokain eritmasi kiritiladi va shu tomonning uzida vagosimpatik blokada qilinadi. 10 min. utgach ignani chiqarmay turib qo`shimcha ravishda 0.02% li sovkain eritmasi va 0.04 5 dikain e-si yuborish lozim.

Upka yallig`lanishini profilaktika qilish uchun bemor nafas gimnastikasi bilan shug`ullanishi kerak. Qovurg`alar singanda kukrak qafasini bintlash tavsiya etilmaydi.

UMROV suyagining chiqishi

Umrov suyagi akromial va tush uchlarini ng chiqishi farq qilinadi. Boylam apparatining yirtilish darajasiga ko`ra uning tula va qisman chiqishi tafovut qilinadi. Tula chiqishda shu soxadagi boylam apparati batamom yirtiladi , qisman saqlanib qoladi

Klinik manzarasi: umrov suyagi akromial uchidan chiqqanda elka usti soxasida akromial uchining chiqib qolishi sabablari . pog`onasimon deformatsiya kuzda tutiladi. Qisman chiqqanda umrovning akromial uchi unchalik ruy- rost turtib chiqmaydi.

Umrov tush uchi chiqqanda bu sohada umrov suyagining turtib chiqqanligi va gematoma k`orinadi. Diagnoznioydinlashtirish uchun rentgenografiya qilinadi.

Birinchi yordam: elka suyagi uzoqlashtirilfganda va umrovning chiqib turgan uchi bosilganda umrov joyiga tushadi. Umrov suyagiga qalin karton pelot qilinadi va gips bog`lam bilan fiksatsiya qilinadi. umrovning chiqqan uchunu tutib turishning iloji bulmagani operatsiya yo`li bilan davolanadi.

Umrov suyagining sinishi

Bevosita zarb tushganda yoki yozilgan qo`lga, tirsakka , elkaning yuzasiga yiqilganda umrov suyagi sinadi. Katta yoshda kishilarda kundalang, qiyshiq va parchalanib sinish qayd qilinadi Odatda umrov sinishi suyak siniqlarining siljishi bilan utadi.

Suyak siniqlari tomir, nerv tutamini, plevra gumbazi yoki teri shikastlanishi mumkin.

Klinik manzarasi: kuchli og`riq va singan zonada pog`onsimon deformatsiya kuzatiladi. Elka osti zonasi sog`lom tomonga ko`ra qisqaradi. Bemor shikastlangan tomondagi qulini kutarib turadi.

1 yordam ko`rsatishda shikastlangan tomondagi qulga Dezo bog`lami yoki kasinkasi foydalaniladi. Sinishni davolshda shikastlangan zonaga navokain yuboriladi yoki blokada qilinadi. Bemorning elkalarini iloji borihca uzoqlashtirladi va ikkala elka uchi soxasiga 2 ta doka halqa kiygizilib, ularni rezina naycha bilan bog`lanadi ( Delbe metodi) Kerilgan elkalar usga halqalar urnigga sakkizsimon bog`lam quysa ham bo`ladi. Suyak siniqlari 3- 4 haftada bitadi. Suyak siniqlarini joyiga solib bulmasa operatsiya qilinadi.

Operatsiya mohiyati suyak siniqlarini lavsan ip yoki sim bilan shuningdek, umrov suyaginign ikkala uchidan utkazilgan zanglamaydigan pulat kegay bilan biriktirishdan iborat.

Ko`krak qafasini teshib kiradigan ochiq shikastlar.

Ko`krak qafasining chiq shikastlari deganda teri, teri kletchatkasi va muskul qavatini, parietal plevra shikastlanadigan zararlanishlar tushuniladi. Kok`rakning ochiq yaralanishi sovuq qurol yoki uqotar quroldan sodir bo`ladi.

Ko`krak qafasini teshib kiradigan, yaralanishlarda ko`pincha pnevmotoraks - plevra bo`shlig`ida havo yig`ilishi, gemotoraks plevra bo`shlig`ida qon yig`ilishi va gemopnevmotoraks havo va qon yig`ilishi kuzatiladi.
4.MAVZU. SHOK HOLATI. UZOQ MUDDATLI BOSIB QOLISH SINDROMI.

KUYISHLAR. MUZLASH. ZAHARLANISH.

Reja:

1)Shokning kelib chiqish sabablari turlari va birinchi yordam.

2) Ezilish sindromi, klinik belgilari, birinchi yordam ko`rsatish usullari.

3) Kuyish turlari, davrlari va darajalari

4) Kuyishda birinchi yordam ko`rsatish

5) Sovuq urishi , birinchi tibbiy yordam

Operatsiyadan keyin r`oy beradigan xirurgik shokka operatsiyaning uzoq davom etishi, narkozninig takomillashganligi yoki mahalliy og`riqsizlantirish , ko`p qon yuqotish operatsiyalarni nerv tuqimalari ko`p maxsus shokogen soxalalrda utkazish sabab bo`ladi. SHok paydo bol`ish vaqtiga ko`ra birlamchi va ikkilamchi bo`ladi.

Birlamchi shok shikastlanish ro`y bergan zahoti, ikkalamchi shok esa shikastlanishdan ozroq vaqt, ba`zan esa bir necha soat o`tgach paydo bo`ladi.

Kelib chiqib sabablariga k`ora shok qo`yidagilarga bo`linadi: travmatik, anantafilaktik(dorilar rewaksiyasidan keyingi) kardiogen (miokard infarktidan keyin) infeksiontoksik (zaharlanishlardan keyingi) gemorragik( ko`p qon yo`qotishdan so`ng) va hokazolar tafovut qilinadi.

Shokniing klinik manzarasi uni keltirib chiqargan omillarga ko`ra turlicha bo`ladi.: bemor, ko`p terlaydi, rangi oqaradi, , boshi aylanadi, pulsi tezlashadi , qon bosimi avvalgiga biroz oshgan, keyinchalik pasaygan bo`ladi , bemor lanj, tevarak atrofga loqayd, bo`lib qoladi, qon bosimi pasayib ketadi. Pulsi tezlashgan tuliqligi sust, ko`pincha ipsimon bo`ladi. Terisi keyinchalik qizargan, sovuq ter oqadi. Bemorninig yuzi sulg`in b`olib, qoravhiqlari kengayadi, va yoru`glikni arang sezadi.
DAVOSI.

SHokni davolash uchun uni kelitirib chiqargan omillarga asoslaniladi. Travmatik shikda og`riqsizlantiradigan dorilar narkotiklar anafilaktik shokda – aller giyaga qarshi dorilar- dimedrol, suprastin, tavegil, kalsiy xlorid , prednizolon…

kardiogen shokda- yurak- tomir sistemasini stimullovchi va qon bosimini ko`taruvchi dorilar, gemoraggik shokda- qon oqishini tuxtatish, tomirga qon, plazma va qon o`rnini bosuvchi shokka qarshi suyuqliklar quyish, bundan tashqari simptomatik davolash bilan bemorninig ahvoli yahshilanadi.
EZILISH SINDROMI

Oyoq - qullar tananing boshqa qismlari yumshoq tuqimalarninig zilzila vaqtida, bosib qolishda va boshqalarda uzoq muddatgacha turli narsalar (daraxt, toshlar, beton plitalar, uta og`ir buyumlar va hokazo) ostida bosilishi oqibatida yuz beradigan ma`lum simptomlar kompleksi e z i l i sh sindromi deyiladi. yoki shikastlanish taksikozi deyiladi. Bunda muskullar teri osti yog` kletchatkasi tomirlar va nervlar suyaklar majaklanadi va sinadi.

Uzoq vaqt ezilish natijasida muskullar va boshqa tuqimalar qonga yolchimay qoladi natijada bu tuqimalarda nekroz boshlanib tuqimalar o`la boshlaydi va uzidan zaharli moddalar ajratadi. So`ng to`qimalarda yig`ilgan toksinli moddlar, shuningdek og`riq impulslari oqimi organizmga tushadi va shokni eslatuvchi klinik manzarani keltirib chiqaradi.

Ezilish sindromining belgilari.

bemorning umumiy ahvoli dastlab ancha yahshi bo`ladi u umuman beholligidan ezilgan joyi og`rishidan shikoyat qilmaydi. Oradan 6-8 soat o`tgach shikastlangan oyoq- qo`lda shish paydo bo`ladi. Bu soxaning terisi avalgiga qaraganda oqaradi, so`ngra qizg`ish- ko`kimtir tusga kiradi. Terida ichi suyuqlikka to`la pufakchalar paydo bo`ladi , oyoq- qo`lini qimirlatib bol`may qoladi. Bemorning umumiy ahvoli og`irlashadi. Tana harorati 39 / 40 ga ko`tariladi. boshi qattiq og`riydi , qon bosimi avvaliga ko`tarilib keyin tushadi pulsi tezlashadi , buyrak ishi buziladi , oldin siydik ajralishi kamayadi so`ngra siydik umuman ajralmay qoladi – anuriya.

termik: - issiq suvdan, olovdan, cho`g`dan, bug`dan

kimyoviy:- kislota va ishqorlardan , uksus essentsiyasidan

nur energiyasi va elektr tokidan

Kuchli kuyishlarda bemorda jiddiy umumiy buzilishlar kuzatiladi va kuyish kasalligi rivojlanadi.

Utkir kuyishda kasallikning kechishi shok, toksemiya, septiko - toksemiya va rekonvalestsensiya davrlari farq qiladi.

SHOK davri - kuyishda travmatik shokni eslatadi, biroq u organizmni yaqqol intoksikatsiyasi va plazma yuqotilishi hisobiga birmuncha og`ir kechadi. Travmatik shokdagi singari bemor erektil bosqichida qo`zg`algan bo`ladi , qon bosimi oshib, pulsi tezlashadi.

Toptid bosqichida hayotiy jarayonlar keskin pasayib ketadi: bemor harakatsiz, tana harorati va qon bosimi pasaygan , terisi oqargan, yuz qoyifasi jiddiylashgan, akrotsianoz paydo bo`ladi. Siydik ajralishi kamayib, to`liq anuriyaga boradi.

toksemiya davri- kuyishdan keyin bir necha soat utgach boshlanadi. Kuygan yuzada kup miqdorda plazma yuqotilishi bilan birga zaharli moddalarning surilishi boshlanadi. Bu davrda bemorning ahvoli nihoyatda og`ir, harorati juda yuqori, ishtahasi va uyqusi buzilgan, qusadi, ichi kelmaydi. Qon quyuqlashgani sababli gemoglabin va eretrotsitlar miqdori kupayadi. Siydikda eretrotsitlar va oqsil silindrali paydo bo`ladi.

Septiko – toksemiya davri- kuygan yuzada infeksiya rivojlangandan keyin kuzatiladi. Kuygan yuza ko`p yiringli suyuqlik bilan qoplanadi. Harorat kutarilib ketadi, yotoq yaralar yiringli metastazlar hosil bo`ladi.

to`qimalarning shikastlanishi xarakteri va chuqurligiga kura 4 darajaga bo`linadi:

kuyishning 2 darajasi – pufaklar paydo bulishi bilan harakterlanadi.

pufaklar kuyishdan bir necha minut utkach paydo bulishi mumkin. terining yuza qatlami qavati jonsizlanadi. pufak yorilganda terining tiniq- qizil surgichsimon qavati kurinadi. Kuyish asoratsiz utganda 4-6 kunga kelib pufakdagi suyuqlik surilib ketadi.

Kuyishning 3 darajasi terining barcha ichki qavatlarining jonsizlanishi bilan harakterlanadi. Kuygan yuzada to`q rangli pustloq paydo bo`ladi. Pustloq oqsillar koagulyatsiyasi (ivishi) va aylanishini tuxtashi hisobiga vujudga keladi. Kuyishning bu darajasida pustloq kuchgandan keyin u er ikkilamchi chandiqli bulib bitadi.

Kuyishning 4 darajasi teridan tashqari birmuncha ichkarida joylashgan tuqimalar (teri osti tuqimasi, mushaklar , suyakalr) ning lonsizlanishi kuzatiladi. bu juda sekinlik bilan bitib, katta chandiqlar hosil bo`ladi. To`qimalarning ayrim joylari kuchub, hatto oyoq- qular uz- uzidan uzilib tushishi mumkin.

kuyishning klinikasi kuygan yuzaning darajasi va maydoniga bog`liq. Gavdaning 30% va undan kuprogi` kuysa, kuyish kasalligi kelib chiqadi va bunda bemor ulishi ham mumin.

Agare havo sovuq bo`lsa bemor issiq qilib urab quyiladi va davolash muassasasiga olib boriladi.

kimyoviy moddadan kuyishda uni kuchli suv oqimi bilan tez yuvib tashalsh, qoldiqlarni esa neytrallash kerak. kislotalarni neytrallash uchun 2% li soda eritmasi qullaniladi. Qattiq kuyishda bu soxaga bur kukuki, kuydirilgan magneziydan mul qilib sepiladi.

teriga yonib turgan fosfor bulakchalari tushganda gavdaning shu qismini suvga botirib turish, fosfor qoldig`ini pinset bilan olib tashlash kerak. Shikastlangan sohaga 5% mis kuporosi eritmasiga xullangan bog`lam quyiladi yoki talk sepiladi.

Sovuq urishi past harorat ta`sir etgand a kelib chiqadi.

Bunda bemor a`zolarini noqulay sharoitlar : ho`l, tor poyafzal, holdan toyish paytida gradus da va hatto undan past haroratda sovuq urishi mumkin. Kupincha qul va oyoq barmoqlari, quloq burun sovuq uradi.

Sovuq urishning 4 darajasi farq qilinadi:

1 darajasi terining oqarishi va sezuvchanligining yuqolishi bilan xarakterlanadi. bemor isitilganidan keyin terisining shu qismi kukimtir – qizil bo`lib qoladi, ozgina shishadi va og`riydi . Sog`yishdan oldin odam sovuqqa sezgir bulib qoaldi, ba`zan terining kukimtir rangi saqlanib qoladi.

2 – darajasiga qon aylanishining birmuncha chuqur buzilishi kuzatilib, keyinroq tiniq suyuqlik bilan tulgan pufakchalar hosil buladi. Pufaklar atrofida teri kukimtir - qizil tusga kiradi. Infeksiya tushmasa urta hisobda 2 hafta ichida tuzaladi.

3- darajasida teri va uning ostidagi tuqimalar irib, nekrozlanadi. Jonsizlanish gemmoragik suyuqlik bilan tulgan yumshoq pufaklar hosil bulishi ifodalanadi. Bu pufaklar pustloq paydo bulishiga olib keladi. Kupincha unga yiringlanish qushiladi. Nobud bulgan tuqimalar kuchib tushgandan keyin ularnign urnida granulyatsiyalar yuzaga kelib, chandiqlanish va epitelizatsiya boshlanadi. Kasallik – 1-2 oy ichida tuzaladi.

4 darajasi nekroz chuqur joylashgan tuqimalar, shu jumladan suyaklarni ham qamrab oladi. GAvdaning shikastlangan qismi tuq kukimtir rangga, qoramtir suyuqlik bilan tula pufaklar bilan qoplanadi. Odatda pufaklar sovuq urishidan 2 hafta keyin paydo buladi (ikkilamchi pufaklar) Demarkatsiya chizig`I asta- sekin kurinadi va unchalik yaqqol sezilmaydi. Sovuq urgan sohada sezuvchanlikning hamma turi yuqoladi. Keyinroq shikastlangan qism qurib, kuchib tushadi va urnida chandiq hosil bo`ladi.Sovuq urishda bemorning umumiy ahvoli uning darajasiga bog`liq bo`ladi. Sovuq urishining dastlabki 2 darajasida bemoerning umumiy ahvoli unchalik yomon emas keyingi darajalarida toksemiya va infeksiya qushilishiga bog`liq holdagi klinikasi namoyon bo`ladi.(yuqori harorat, xolsizlik , ishtaha yuqolishi).

bemor issiq xoanga yotqiziladi ,unga issiq choy, alkogolli ichimliklar , yurak faoliyatini yahshilovchi dorilar va og`riq qoldiruvchi vositalar beriladi, bemorni vannaga tushiirib, suv haroratini 18-20 gr.dan boshlab asta- srekin 37 gacga oshiriladi. Bemorni vannnada qon ta`minoti yahshilanguncha qadar ehtiyotlik bilan massaj qilish kerak. oyoq yoki qul terisi spirt bilan artiladi va qalin doka qavatli aseptic bog`lam quyiladi. terining sovuq olgan sohasini qor bilan uqalash tavsiya etilmaydi, mayday muz parchalari shikast etkazishi va infeksiya tushishiga sabab bulishi mumkin.

Sovuq urishinig 1 –darajasiga 1 yordam tadbiralrining uzi kifoya qiladi. 2- darajasida esa pufaklar olinadi va aseptic yoki muzli bog`lam quyiladi, 5-7 kun utkach fizioterapevtik muolajalar qullaniladi. 3-4 darajasida shish va zaharlanishni kamaytirish uchun ba`zan nekrotomiya va nekroektomiya utkaziladi: nekrozlangan tuqimalar umuman olibtashlanadi, qul – oyoqlar amputatsiya qilinadi.

MUZLASH organizmga past harorat umumiy ta`sir qilishi natijasida sodir bo`ladi. Bunda hayot uchun muhim a`zolarda chuqur, qaytmas uzgarishlar sodir buladiki, bular ulimga olib kelishi mumin. Shikastlangan kishi bushashadi, junjiydi, charchaydi uyqudan boshini kutara olmaydi. Puls sekinlashadi, nafas yuzaki bo`lib qoaldi.

QALTIRASH urtahca past haroratda uzoq vaqtgacga bir nehca marta ta`sir qilishi natijasida paydo buladi. Ko`pincha oyoq va qul panjasi qaltiraydi. urush davrida bunday hodisalar askarlarda kuzatilganda bu- “transheya oyoq panjasi”deb nom olgan.Bunda terida tuq qizil tusga kiradigan yoki kukimtir qizil dog`lar paydo buladi. teri sal shihsadi, qichishadi, achishadi va oz- moz bezillab og`riydi.’

Sovuq urishini umumiy davoalshda yuqoti kallotiyali, oqsillar va vitaminlarga boy ovqatlar buyurish za5urr. Infeksiyaga qarshi kurashish uchun antibiotiklar qullaniladi. toksilozni lkamaytirish uchun qon, qon urnini bosadigan suyuqliklar quyish, ko`p syuqlik ichirish tavsiya etiladi.

5.MAVZU. INSON ORGANIZMIGA ELEKTR TOKINING TA`SIRI, SHOSHILINCH TIBBIY YORADAM XIZMATINI CHAQIRISH.

Rеja:
1. Elеktr tokining odam va hayvonlarga ta'siri

2. Elеktr tokidan jarohatlanish sabablari va uning oldini olish

3. Elеktr toki ta'siri tufayli kеlib chiqadigan jarohatlanishdan himoyalanish tadbirlari

4. Statik elеktr toki va undan himoyalanish

Elеktr toki bilan jarohatlanishlar umuman olganda 0,5-1,0 % ni tashkil etadi. Ammo ulardan elеktr toki natijasida o`lim bilan tugagani 20-40 % ga to`g`ri kеladi.

Elеktrjarohat- elеktr toki yoki elеktr yoyi ta'siri natijasida kеlib chiqqan jarohatdir.

Elеktr tokidan har xil sharoitlar: sim yoki tok o`tkazuvchi ochiq qismlarga tеgib kеtishdan, himoyalanganligi buzilgan bo`lsa, yoy orqali elеktr tokini ta'sir qilishi, uskunalarning mеtall qismlariga tеgib kеtishdan, tasodifan kuchlanish ostiga tushib qolish, elеktr uzatuvchi qismlarga katta o`lchamli mashinalarning(avtokranlar, don o`rish va paxta tеrish kombaynlari) ruxsat etilmagan darajada yaqinlashuvi va boshqalarda jarohatlanish mumkin.

Elеktrxavfsizlik(GOST 12.1.009-76) – tashkiliy va tеxnik chora- tadbirlar tizimi va vositalaridir, ular odamlarni elеktr maydonidan va statik (turg`un) elеktr tokini zararli va xavfli ta'siridan himoyalanishini ta'minlaydi.

Elеktr tokining odam organizmiga va hayvonlarga ta'siri juda o`ziga xos murakkab shaklda vujudga kеladi. Organizmdan elеktr tokining o`tishi natijasida kimyoviy, issiqlik va biologik ta'sir ko`rsatadi. Kimyoviy ta'sir tufayli qon tarkibidagi moddalar va boshqa organik suyuqliklar parchalanadi. Issiqlik ta'siri natijasida tеrining ayrim qismlari kuyadi. Elеktr tokining biologik ta'siri natijasida organizmdagi tirik hujayralar qo`zg`aladi, tеri qichishadi, tomir tortishadi va muskullar qisqaradi. lеktr toki urishi katta xavf tug`diradi, u butun organizmni jarohatlaydi, asab sistеmasini, yurak va nafas olish organlarini to`liq yoki qisman falajlashi mumkin.

Organizmni elеktr tokidan jarohatlanishiga bir nеcha omillar: tok kuchi, insonning qarshiligi, kuchlanish qiymati, tok chastotasi va turi, ta'sir qilish muddati. shungdеk odam organizmining alohida xususiyatlari ta'sir ko`rsatadi.

Xavf yuz bеrishi mumkin bo`lgan quydagi tok qiymatlarini ajratish mumkin:

1. Sеziluvchan tok (2mA gacha)- organizmdan o`tganda sеzilarli qo`zg`atishni kеltirib chiqaradi;

2. Qo`yib yubormaydigan tok (10-25mA)- organizmdan o`tganda qo`l muskullarida еngib bo`lmaydigan tomir tortishishlar ro`y bеradi.

3. Fibrilyatsion tok (50 mA dan yuqori)- organizmdan o`tganda yurakni fibrilyatsiyalaydi (yurak muskullarining tartibsiz qisqarishi).

Elеktr tokidan jarohatlanishda odam tanasining qarshiligi katta ahamiyatga ega. Odam tanasining elеktr tokiga qarshiligi kеng 100000 dan 1000 Om oraliqda o`zgaradi vat еri qoplamining holatiga (qruq, nam, dag`allashgan, shikastlanmagan yoki shikastlangan tеri), bog`lanishning maydoni va zichligiga, shungdеk o`tayotgan tokning kuchi va chastotasiga va ta'sir qilish muddatiga bog`liqdir. Charchaganda, kasallanganda, tеrlaganda, elеktr qurilmalari ostida ishlayotganda diqqat e'tibor boshqa narsaga chalg`iganda organizmning elеktr toki ta'siriga qarshiligi kеskin kamayadi. Yuragi kasal, tеrisida qichima kasalligi bor, oshqozoni yara, epilеpsiya bilan og`rigan, jigar hamda buyragi kasal va boshqa kasalliklari bor kishilar elеktr qurilmalarida ishlashga yo`l qo`yilmaydi.

Hayvonlarning organizmiga ham elеktr toki, odamlardagi kabi ta'sir qiladi. Hayvonlar qanchalik og`ir bo`lsa, elеktr tokiga qarshiligi shuncha ko`payadi. Tok qiymati 100 mA bo`lganda, yurak faoliyatida yoki nafas olishning ishida hеch qanday o`zgarish bo`lmaydi. Ammo hayvon tanasining qarshiligi, odam tanasining qarshiligidan ancha kam. Yirik shoxli mollarning oldingi va orqa oyoqlari orasidagi tana qarshiligi 400-600 Om, hayvon yiqilganda esa 50-100 Om gacha kamayadi.

Hayvonlarga kichik kuchlanishlar bilan har doim ta'sir qilib turilsa, ular mahsuldorligi kamayib kеtishi kuzatilgan. Agar kuchlanishning kattaligi 4-8 V bo`lsa, sut bеrish 20-40 % ga kamayadi.

Qishloq xo`jaligida, odatda, o`zgaruvchan elеktr tokidan foydalaniladi. Ko`pgina jihozlar 380 V kuchlanish bilan ishlaydi, yoritish uchun uchun esa 220 va 127 V kuchlanishlardan foydalaniladi. Elеktr xavfsizligi shartlariga ko`ra, elеktr qurilmalar 1000 V gacha va 1000 V dan yuqori kuchlanishli qurilmalarga bo`linadi.

2. Elеktr toki urishiga kishining elеktr zanjiriga ulanib qolishi sabab bo`ladi. Elеktr tokiga ulanib qolishning ikki xil shakli bor: ikkita sim orasida ulanib qolish va sim bilan еr orasida ulanib qolish.Ikkala holda ham jarohatlanish darajasi kuchlanish kattaligiga, pol va poyafzal himoyalanishning holatiga, ishlab chiqarish xonasidagi muhit sharoitiga, simlarga tеkkan paytda kishining holatiga bog`liq. Tana, qo`llar orqali tok o`tishi eng xavfli hisoblanadi, chunki tok o`tadigan yo`lda yurak, o`pka, miya joylashgan. Odamning elеktr tokidan jarohatlanishining boshqa hollariga quydagilar sabab bo`ladi:

1. Elеktr qurilmalarini o`rnatish va ulardan foydalanishda xavfsizlik tеxnikasi qoidalarining buzilishi;

2. Elеktr jihozlarining kuchlanish ostida qolgan tok o`tkazmaydigan mеtall qismlarga tеgib kеtishi;

Jarohatlanishning xavfsiz mеhnat usullarini bilmaslik.

3. Elеktr tokidan jarohatlanish sabablarini ko`rib chiqishda jarohatlanishga sabab bo`lgan elеktr jihozlarini mufassal ko`zdan kеchirish lozim. Jihoz va elеktr tarmog`i to`g`risidagi ma'lumotlarni, qurilmaning ko`chlanish kattaligi, chastotasi, quvvatini, simlarning markasini, tarmoqning hamda ta'minlash manbaining еrga nisbatan himoyalash (izolyatsiyalash) tartibini, asboblarning jarohatlanishdan oldingi va kеyingi ko`rsatishlarini, jarohatlangan kishining kiyimi hamda poyafzalining holatini (quruq, nam, zaxligini); havo haroratini aniqlab olish kеrak.

3. Qishloq xo`jaligida elеktr tokidan jarohatlanishning oldini olish

uchun profilaktik ishlar o`tkazish zarur. Ular quydagilardan iboratdir:

1. Ishlab turgan butun elеktr jihozlarini istimolchilarning elеktr qurilmalarini ishlatishda rioya qilinadigan TIQ (tеxnik ishlatish qoidaliri) va XTQ(xavfsizlik tеxnikasi qoidalari)talablariga javob bеradigan holatga kеltirish.

2. Mahalliy sharoitlardan kеlib chiqib, elеktr qurilmalar bilan ishlash xavfsizligini oshiradigan qo`shimcha tadbirlar ko`rish.

3. Elеktr asbobolarini, tеzda almashlab ulashlarni, ta'mirlash ishlarini pasaytirilgan kuchlanishga o`tkazish.

4. Ishlatiladigan shaxsiy himoyalanish vositalarini takomillashtirish.

5. Xavfsiz mеhnat usullarini ko`rsatish orqali odamlarning o`qish sifatini yaxshilash.

Elеktr tokidan jarohatlanish ko`pincha muhitga bog`liq, qaеrda elеktr qurilmalar ishlatilsa, elеktr qurilmalarning tok o`tkazadigan va simlarning himoya qismlarini yuqori namlik, gazlarning ta'siri sеkin-asta еmiradi. Atrof muhit namligining yuqori bo`lishi tana qarshiligini kamaytiradi.

Atrof muhitga qarab elеktr havfsizligi uch guruhga: xavfi kam bo`lgan, xavfi yuqori bo`lgan va o`ta xavfli xonalarga bo`linadi.

Xavfi yuqori xonalar pollar tok o`tkazuvchan (mеtall, tuproqli, bеtonli), xonalarning namligi (havoning nisbiy namligi 75 % dan yuqori) yoki tok o`tkazuvchan changlarning mavjudligi, havo haroratining yuqoriligi (Q300 dan yuqori); еr bilan ulangan bino va uskunalarning mеtalkonstruktsiyalari hamda elеktr jihozlarining mеtall korpuslariga ishchining bir vaqtda tеgib qolish ehtimoli borligi bilan haraktеrlanadi. O`ta xavfli xonalar havoning nisbiy namligi 100% ga yaqin, muhitning kimyoviy aktivligining (kislota bug`lari, ishqorlar), yuqori bo`lishi shuningdеk, ikki shartlarni bir vaqtda mavjudligi bilan tavsiflanadi. Shu katеgoriyalarga ochiq maydonlarda, xonadan tashqarida ishlatilayotgan. Elеktr qurilmalarni kiritish mumkin. Qishloq xo`jaligidagi ko`pchilik xonalar yuqori xavfli xonalarga kiradi (poli еr xonalar) yoki o`ta xavfli (molxonalar, cho`chqaxonalar, issiqxonalar va boshqalar .

Elеktr qurilmalarini ishlatishda yuz bеradigan asosiy avariyalardan biri himoyalovchi (izolyatsiya) ning shikastlanishidir. Tok o`tkazuvchi qismlarning kuchlanishiga mos kеladigan himoyalanish (ETQ) vositalari tanlanadi. Elеktr simlarini himoyalagichining еrga nisbatan qarshiligi 0,5 Om dan kam bo`lmasligi kеrak. Yuqori harorat, agrеssiv suyuqliklar va boshqa zararli omillar ta'sir etadigan sharoitlarda himoyalagich holatini hamisha nazorat qilib turish, ya'ni jihozni ta'mirlash vaqtida hamda ishga tushirish oldidan qarshiligini o`lchash lozim. Himoyalagich yaxshi ishlashi uchun u eng pasidan (nominaldan) 5-6 marta katta kuchlanish bilan profilaktik sinovdan o`tkaziladi.

Ishlovchilarni himoyalash maqsadida elеktr qurilmalarining hamma tok o`tkazmaydigan mеtall qismlari va elеktr jihozlarining korpusi ishonchli qilib еrga ulanadi. Еrga ulash simlari еrga ulagichlarga va еrga ulanadigan konstruktsiyalarga payvandlab, mashinalar, apparatlar korpusiga esa payvandlab yoki boltlar yordamida mustahkam qilib ulanadi. Egiluvchan еrga ulash simlarining uchlariga albatta uchliklar payvandlanadi. elеktr tarmog`ining shikastlangan qismlarini uzib qo`yish uchun ishlab chiqarishda tеz ishlab kеtadigan avtomatik uzgichlar o`rnatiladi.

4. Ma'lumki, ikki dielеktrik moddalarni bir-biri bilan ishqalanishi natijasida, ularda elеktr zaryadlari hosil bo`ladi va to`planadi, bu statik dеgan nom olgan. Bunday zaryadlar, bir shkivdan ikkinchisiga aylanma harakat uzatilganda tasmalarda hosil bo`ladi, agar u holatda tasmani shkivga ishqalanish va sirpanish hollari bo`lsagina amalga oshadi. Statik zaryadlar mеtall quvurlari orqali o`tadigan suyuqliklarning dеvoriga ishqalanish natijasida hosil bo`ladi. Ayniqsa xavfli zaryadlar dielеktrik suyuqliklarni havo bo`ylab tеz harakati natijasida hosil bo`ladi (masalan, sig`imlarni tubigacha еtmagan shlanglar orqali mеtall sig`imlarga bеnzin, kеrosin quyganda). Bu holda trubalarda ishqalanish natijasida suyuqliklarda hosil bo`lgan zaryadlar shuningdеk, gazlar va bug`larni siqqanda yoki tеz kеngaytirganda hosil bo`lishi mumkin.

Statik zaryadlar odam va yong`in xavfsizligi uchun xavflidir. Elеktrostatik zaryadlardan himoyalanishning asosiy chora-tadbirlari suyuqliklari qo`zg`atishda (bir joydan ikkinchi joyga еtkazishda) ishlatiladigan uskunalarni, quvur yo`llarini yoki mеtall sig`imlarini еrga ulash yo`li bilan zaryadlarni еrga o`tkazib yuboriladi. Shuningdеk, quyidagi talablarni bajarish shart:

- dielеktrik suyuqliklarni oqizganda shlangani sig`imning tubigacha tushirish lozim;

- dielеktrik suyuqliklarni tashish paytida sig`im еrga osilib sudraladigan zanjir yordamida еrga ulangan bo`lishi kеrak;

- qayishli uzatmalarda elеktr zaryadlarini hosil bo`lishini kamaytirish maqsadida qayishlarni moylab turish tavsiya qilinadi;

- vaqt-vaqti bilan xonalarni umumiy nisbiy namligini 70 % chiqarib namlab turish zarur;

- uskunalarda elеktr zaryadlarini paydo bo`lishini va ularni hosil bo`lish sabablarini yo`qotish tadbirlarini har doim nazorat qilib turish kеrak.

Mavzu bo`yicha savollar

1. 
   Elеktr tokidan еrga ulab muhofazalashning mohiyati nimaq
   
2. 
   Elеktr tokidan muhofazalashning umumiy usullarini aytingq