|
Hayot faoliyati xavfsizligining nazariy asoslari
|
| bet | 1/8 | | Sana | 27.05.2024 | | Hajmi | 69,48 Kb. | | #254767 |
Bog'liq dARSLIK XAVFSIZLIK
Annotatsiya
Ushbu fan jamiyatda va tabiatda yuzaga kelgan ko’pgina negativ faktorning asosiy bosh sababi insonlarni antropogen faoliyati bo’lib, hozirgi paytda ushbu muammolarni yechish uchun insoniyat texnosferani mukammallashtirib, odamlarga va tabiatga salbiy ta’sirini yo’l qo’yilgan darajagacha pasaytirish hisoblanadi. Yo’nalish bo’yicha xavfsizlik tushunchasini bilish, qonunlar va yo’riqnomalar bilan tanishish hamda ko’nikmalari orqali iqtisodiyot tarmoqlari tizimlaridagi tanlash masalalarini o’rganadi.
“Hayot faoliyati xavfsizligining
nazariy asoslari” ta’lim yo’nalishi mazmun va mohiyatiga oid va yashash muhitida xavfsizlik tushunchalarini o’rganish, bakalavr darajasiga ega bo’lish uchun davlat ta’lim standarti asosida talab qilingan bilimlar, ko’nikmalar va tajribalar darajasini ta’minlashga talabalarni yo’naltirish, ularni burch va vazifalari hamda universitetning o’quv jarayoni, ichki tartib qoidalari bilan tanishtirishdan iborat.
MARUZA MASHG‘ULOTLARI
1-mavzu. Hаyot fаоliyati хаvfsizligi tushunchаsi. Hayot faoliyati xavfsizligining nazariy asoslari fаnining mаqsаdi vа vаzifаlаri
Reja:
Hаyot fаоliyati хаvfsizligi tushunchаsi.
Hayot faoliyati xavfsizligining
nazariy asoslari fаnining mаqsаdi vа vаzifаlаri bilan tanishish.
Texnika rivojlanishining tarixiy va falsafiy jihatlari.
Xavfsizlik bo‘yicha qonunchilik tarixi. Xavfsizlik sohasidagi ilmiy tadqiqotlar.
Xavfsizlik faoliyati sohasidagi ta’lim, tarbiya va o‘qitish.
Texnosfera. Texnosferaning xavfsizligi va risklar haqida. Iqlim va texnosfera. Biotexnosfera yoki biotexnotsenoz.
Mavzuga oid tayanch so’z va tushunchalar:
Hаyot fаоliyati хаvfsizligi tushunchаsi
Hozirgi globallashuv davrda xavfsiz hayotni ta’minlash masalalari eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Chunki ishlab chiqarish jarayonlari misli ko'rilmagan yuksak taraqqiy etgan texnologiyalar bilan ta’minlanishi, insonlaming tabiiy zaxiralarga va atrof muhitga pala-partishlik munosabatlari, davlatlar o ‘rtasida insoniyat hayotiga xavf-xatar soluvchi qurollarning qoilanilishi, insoniyat tomonidan qoilanilayotgan turli- tuman zararli hamda zaharli moddalar va vositalar turli xildagi xavflarni yuzaga keltirib, ular insonlaming hayotiy faoliyatiga, so g iig ig a , atrof muhit tozaligiga, iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga tahdid soladi. Jumladan, qishloq xo ‘jaligida hozirgi kunda qoilanilayotan 70 dan ortiq zaharli kimyoviy vositalami, kimyo, neftni, gazni qayta ishlash va boshqa qator ishlab chiqarish tarmoqlarida ishlatilayotgan hamda olinayotgan mahsulotlami aytish mumkin. Shu nuqtayi nazardan mamlakatimizning eng muhim va kechiktirib boim aydigan vazifalari qatoridan aholining xavfsizligini ta’minlash masalalari o‘rin olgan. Miloddan avval oldin yashagan faylasuf olim Pratagor: «Inson hamma narsaning mezonidir» degan shiomi o ‘rtaga tashlagan edi. Bu shior asosida insonning faqat ishchi kuchi sifatigagina qaralmasdan, balki faoliyati jarayonida himoya qilinishi zarur bo’lgan qiymatga ham ega degan fikr yotadi. Insonning faol harakatlari yigindisi - faoliyat tushunchasini bildiradi. Aynan m ana shu faoliyat insonlami boshqa tirik mavjudotlardan (hayvonlardan) farqlantiradi. Demak, faoliyat - insonning bor bo’lib turishi uchun zaruriy ko'rsatkich hisoblanadi. Mehnat esa inson faoliyatining eng oliy shaklidir. Shuning uchun faoliyat ham, mehnat ham doim asa, kishilik jamiyati ham bo’lmaydi. Inson faoliyati va mehnatining shakllari turli xilda bo’ladi. Ular turmushda, jamiyatda, ishlab chiqarishda, ilmda, sportda, san'atda va inson hayotiy faoliyatining boshqa sohalarini ham o‘z ichiga oladi. Masalan: aqliy mehnat bilan shug‘ullanuvchi inson bilan jismoniy mehnat qiladigan ishchining vazifalari tubdan farqlanadi.
Faoliyat jarayonining modeli ikki elementdan: inson va muhitdan tashkil topgan deyish mumkin, chunki faol faoliyat bilan faqat insonlar shug‘ullanadi va ular o‘zlarini o‘rab turgan atrof muhit bilan yaqin munosabatda bo‘ladilar.
Shuningdek, «Inson - muhit» tizimini ham ikki maqsadli deb qarash mumkin: «birinchi maqsadi - inson o‘zining mehnat faoliyati jarayonida muayyan yutuqlarga, samaradorlikka erishishga harakat qilsa, ikkinchi maqsadi - mehnati jarayonida yuzaga keladigan ko‘ngilsiz oqibatlarni bartaraf qilishdan iborat bo‘ladi.
K o‘ngilsiz oqibatlarga quyidagilar kiradi:
Inson hayotiga va sog‘lig‘iga zarar yetkazishi:
yong‘inlar chiqishi;
buzilishlar bo‘lishi;
suv toshqinlarining yuzaga kelishi;
atrof muhitga zararli moddalaming tarqalishi;
xomashyolar, tayyor mahsulotlarining buzilishi va hokazolar.
Mana shunday ko‘ngilsiz oqibatlarni keltirib chiqaruvchi hodisa, jarayon, ta’sir etuvchi omillar, kuchlar xavflar deb ataladi. Masalan, chaqmoq chaqishdan yong‘inlar, portlashlar, ishlab chiqarish jarayonining buzilishidan zaharli yoki zararli moddalaming atrof muhitga tarqalishi, ishlab chiqarish muhitining buzilishidan ishchi] am ing kasb kasalligiga yoiiqishi va boshqa ko‘plab vujudga keladigan xavflami misol keltirish mumkin.
Xavflar ta’sir etish xususiyatiga ko‘ra: real va potensial (yashirin) bo‘ladi. Real xavflar deganda salbiy oqibati aniq bo‘lgan xavflar tushiniladi, jumladan, kimyoviy bin km alar - zaharli xavflar, radiatsiya nuri - insonning nurlanish kasalligiga olib keluvchi xavf, elektr-payvandlashda chiqadigan nur - ko‘z faoliyatini izdan chiqaruvchi xavflar hisoblanadi.
Potensial (yashirin) xavflar - m uayyan sabablar natijasidagina yuzaga kelishi mumkin. Masalan, benzin - yonuvchanligi real xavf bo‘lsa, zarb ta ’sirida portlashi potensial xavf, yoki quyoshdan keladigan nurlarning qizdirishi real xavf b o is a , inson tanasiga surunkali ta ’siri natijasida organizmning kasallanishiga olib kelishi - potensial xavf hisoblanadi. Har qanday xavflar muayyan salbiy oqibatlarga olib keladi, jumladan, ishlab chiqarish avariyasi natijasida uskuna va jihozlarning buzilishi, yong‘inlar chiqishi, atrof muhitga zararli moddalarning tarqalishi, ish sharoitining izdan chiqishi, xomashyo va tayyor mahsulotlarning buzilishi yoki yaroqsiz holga kelishi va boshqa holatlar kuzatilishi mumkin.
Ma’lumotlarga qaraganda yer yuzida tabiiy, texnogen xavflar soni yildan yilga ko‘payib bormoqda, jumladan, 2009-yilda 1970-yilga nisbatan ularning soni 3,5 barobarga oshgan. Asab kasalligiga uchraganlar soni ham 30 martadan ziyod ko‘paygan.
MDH davlatlari da har yili 20 mln. nafar inson turli xil ta’sirlardan jarohatlanadi, shulardan 0,5 mln. ga yaqin odam halok bo‘ladi, shuningdek, 30 mingdan ortiq ishchi-xizmatchilar mehnat nogironi bo4lib qolmoqda.
Shu nuqtayi nazardan har qanday ishlab chiqarish joylarida mehnatni muhofaza qilishning norma va qoidalarining a’lo darajada tashkil etilishi zarur hisoblanadi. Ammo dunyo bo‘yicha insonlar turli xavflar (tabiiy, texnogen, antropogenik, ekologik va hokazo) ostida yashaydi. Bularning hammasi insonlar hayot faoliyatining buzilishiga olib keladi. Bularning isboti sifatida: Armaniston, Turkiya, Eron, Xitoy, Gaiti, Chili, Toshkent va boshqa hududlardagi yer qim irlashalari, Turkiya, Yevropa davlatlari va Rossiyadagi suv toshqinlari, «Admiral Naximov», «Titanik» «Kursk» suvosti kemalarining, havo transportlarining halokati, Chernobl AESning avariyasi va boshqa halokatlarni misol keltirish mumkin. Shu sababdan hozirgi davrda ishlab chiqarish xavflaridan, tabiiy ofatlardan, falokat va halokatlardan insonlaming hayot faoliyatini saqlash eng dolzarb muammolardan hisoblanadi.
Turli falokatlar, halokatlar va ofatlardan insonlar hayot faoliyatini saqlash «Hayot faoliyati xavfsizligi» fanining maqsadlaridan biridir.
Aynan mana shu muammolar yechimini «Hayot faoliyati xavfsizligi» fani o‘rganadi. Hayot faoliyati xavfsizligi fani - ilmiy metodologik fanlar qatoriga kirib, uning asosiy maqsadi, inson hayot faoliyatida yuzaga keladigan xavflaming kelib chiqish sabablarini, oqibatiarini va ulami yo‘qotish uslublarini, xavfsiz ish sharoitlarini yaratish, tabiiy, texnogen va ekologik favqulodda vaziyatlardan fuqarolami muhofaza qilish, ulami ham nazariy, ham amaliy jihatdan himoyalanishga tayyorlash hamda jarohatlanganlarga tibbiy yordam ko‘rsatish qoidalarini o’rgatishdan iborat. «Hayot faoliyati xavfsizligi» fani 3 ta mustaqil fanlar: «Mehnatni muhofaza qiiish», « Atrof muhitni muhofaza qiiish» va «Fuqaro muhofazasi» fanlari asosida yuzaga kelgan. Bu fanlar aw allari mustaqil fanlar sifatida o ‘qitilib kelingan.
Jumladan, «Mehnatni muhofaza qilish» - insonlarga mehnat faoliyati jarayonida yuzaga keladigan zararli va xavfli omillardan saqlanish qoidalarini, qoilaniladigan vositalarni hamda isblovchilar uchun qulay sanitariya-gigiyena sharoitlarini yaratishdan iborat.
« Atrof muhitni muhofaza qiiish» fani esa, insonni o‘rab turgan atrof muhitni: atmosfera havosi, suv va tuproqni zararlovchi omillami, ularning xususiyatini, ifloslanturuvchi ta’sirlar miqdorini kamaytirish yoki umuman y o ‘qotish usullarini o ‘rganadi.
«Fuqaro muhofazasi» esa tabiiy, texnogen, ekologik va ijtimoiy xarakterdagi favqulodda vaziyatlami, ularga sabab bo'Juvchi omillarni, xususiyatlarmi, keltiradigan talafotlarini va ulardan himoyatanish qoidalarini o‘rganadi.
Bu fanlarni bir-biridan ajratgan holda o‘rganish mumkin emas. Chunki ushbu fanlarda o‘rganiladigan qator mavzular bir-biri bilan o‘zaro uyg‘unlikda bog‘!angan. Jumadan, «Mehnatni muhofaza qiiish» fanining sanoat sanitariyasi boiim ida, «Atrof muhitni muhofaza qiiish» fanidagi sanoat chiqindilarining tashqariga chiqarib yuborilishidagi holatlar, fuqaro muhofazasidagi texnogen turdagi favqulodda vaziyatlar mavzulari bir- biri bilan chambarchas bogiiq. Bunda sanoat tarmoqlaridan tashqariga chiqadigan zararli va zaharli moddalaming ta’sirlarini va ularning oldini olish tadbirlarini har uchchala fan o ‘rganadi. Bunga o ‘xshash masalalarini ko‘plab keltirish mumkin.
Bu fanlaming tekshirish obyektlari turlicha bo‘lsa-da, oldiga qo‘ygan maqsadi va vazifalari bitta, u ham b o isa, insonlaming hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlashdan iborat. Man shu maqsad va vazifalarni yanada mukammal o ‘rganish va insonlaming xavfsizligini to ‘liq ta’minlash maqsadida «Hayot faoliyati xavfsizligi» fani kiritilgan.
«Hayot faoliyati xavfsizligi» fanining markaziy e ’tiborida inson— tabiat-jam iyat rivojlanishining maqsadlari yotadi.
«Hayot faoliyati xavfsizligi» fanining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Xavflaming identifikatsiyasini o‘rganish. Bunda inson faoliyati jarayonida yuzaga keladigan xavflaming kelib chiqish sabablarini, uning xususiyatlarini va ko‘ngilsiz oqibatlarini o ‘rganish.
Ishlab chiqarish jarayoniarida va xizmat ko‘rsatish sohaiarida xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratishga qaratilgan chora-tadbirlami o‘rganish.
Ishlab chiqarish jarayoniarida kasb kasalliklarini kamaytiradigan uslubiyatlami ishlab chiqish.
Fuqarolami turli xavflardan, tabiiy ofat, avariya va halokatlardan himoyalanish usullariga o ‘rgatish.
Mehnat jarayoniarida baxtsiz hodisalarning oldini olish chora- tadbirlarini o‘rganish.
Tabiiy, texnogen va ekologik shikastlanish o'choqlaridagi fuqarolami qutqarish va tiklash ishlarini o'tkazish.
Jarohatlangan insonlarga birinchi tibbiy yordam 3ko'rsatishni o‘rgatish.
|
| |
