4-rasm. Bakteriya hujayrasining tuzilishi
26
Bakteriyalarning organik olamdagi ahamiyati o ‘ta muhim: ular
tabiat sanitari, y a’ni organik moddani emiruvchi, o ‘simlik va hay
von organizmi uchun zarur boMgan moddalami hosil qiluvchi va
ayrim xillari esa, turli kasailiklar tarqatuvchidir. Odam organizmida
muntazam ravishda kasallik keltirib chiqarmaydigan, ko‘pgina bak-
teriyalar ham mavjud. Ular inson organizmi uchun keraklidir. M asa
lan, yo‘g ‘on ichakda yashovchi ayrim bakteriyalar ishtirokida odam
organizmi uchun о 4a zarur vitaminlar hosil bo4adi.
Eukariot hujayralar prokariot hujayralarga qaraganda murakkab
va xilma-xil tuzilgan. Ularda haqiqiy yadro va organoidlar mavjud.
Bir hujayrali suv o ‘tlari, zamburugMar, sodda hayvonlar, yuksak tuz-
ilishga ega b o ig an o‘simliklar, hayvonlar va odamlar eukariot orga-
nizmlarni tashkil etadi.
Jadval 2. Prokariot va eukariot hujayralam ing o ‘zaro fa rq lari
H ujayraning irsiy
apparati
P ro k a rio t h u ja y ra
E u k a r io t h u ja y ra
Y a d ro m a v ju d emas
S h a k ila n g a n y a d ro m a v ju d
Hujayraning irsiy tuzilm asi-
genofor
Hujayra yadrosining irsiy tuzilmasi
- xrom osom alar
G enofor sitoplazm ada
joylashgan
X rom osom alar yadro karioplaem as
ida joylashib sitoplazm adan yadro
qobiqi bilan chegaralangan
G enofor D N K dan iborat
X rom osom alar - D N Pdan iborat;
D N P =D N K + oqsillar
G enofor xalqa ko'rinishiga
ega
X rom osom alar - tayoqcha va
ipsimon ko‘rinishga ega (xromatin)
Sitoplazm a
O rganoidlardan faqat
ribosom alar m avjud
H ujayraning turli organoidlari
mavjud
Sitoskelet y o ‘q
Sitoskelet mavjud
Sikloz kuzatilm aydi
Sitoplazm atik irsiyat
plazm idalar ko'rinishida
mavjud
Sikloz sodir boMadi
Sitoplazmatik irsiyat m itoxondriya
va plastidalardagi DNK k o ‘rinishida
mavjud
27
Plazmalemma
Sitoplazmatik m em brana -
m ezosom alami hosil qiladi
M ezosom alar m avjud em as
0 ‘simlik va hayvonlar hujayra tuzilishiga ko‘ra umumiy
o‘xshashlikka ega boMib, ocz navbatida ma’lum qismlari bilan farq
qiladi. 0 ‘simlik hujayralari uchun qo‘shimcha sellyuloza va pektindan
iborat hujayra qobiqi, plastidalar, hujayra shirasi to ‘playdigan vakuo-
laning boMishi bilan, hujayra markazida sentriolaning boMmasligi, za-
hira oziqa moddasi - kraxmal (hayvon hujayrasida- glikogen) ekan-
ligi bilan hayvon hujayrasidan farq qiladi. Lekin o'sim lik va hayvon
hujayralari uchun plazmatik membrana-plazmalemma, sitoplazma va
yadroning bo‘lishi umumiy belgi hisoblanadi(5rasm).
Hujayra tashqi muhitdan sitoplazmatik parda bilan ajralib turadi.
Yadrodan tashqari hujayraning ichidagi barcha tuzilmalaming ham-
masi protoplazma deb nomlanadi.
Eukariot hujayralar sitoplazmasining tuzilishi asosida gialo-
plazma, hujayra organellalari va kiritmalar yotadi. Yadro: yadrocha,
xromatin , karioplazma (yadro shirasi) va kariolemma (yadro qobigM)
dan iborat.
3.
Hozirgi zamon sitologiya fanining yutuqlari. Yangi usullar,
ayniqsa 1940 yillardan keyin rivojlangan elektron mikroskop, radio
aktiv izotoplaming qoMlanilishi, hujayrani o'rganish borasida katta
yutuqlarga erishishga yordam berdi. Sitologiya borgan sari biologi-
yaning boshqa sohalari bilan yaqinlashmoqda.
Sitologik usullardan o‘simliklar va hayvonlar seiektsiyasida ular
hujayrasining xromosoma tarkibini bilish, chatishtirish ishlari sama-
rasini oshirish maqsadida qo‘llaniladi. Odam hujayralari uchun ham
bu usullar qo‘llan ilad i: xromosomalar shakli va soni o‘zgarishi bilan
bog‘liq boMgan irsiy kassaliklami aniqlashda.
Sitologik usullar qoMlaniladigan eng muhim soha tibbiyotda
- saraton (rak) kasalligini aniqlashdir. Chunki bu kasallik hujayra
miqyosida vujudga kelib yadroda ro‘y beradigan o4zgarishlar bilan
bog‘liqdir.
28
Hayvcm hujayrasi
&><•** '*■'
щ
р р
■
:
ЩЩХ,
у
ш й ;
y a d ro c h a ! | g .
plazmatik
|
