1-rasm. Maktabgacha ta`lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilarining milliy
ruhda tarbiyalashning shakl va metodlari.
16
Marosim qo‘shiqlari insonlarning tabiatga, voqelikka estetik munosabatlarini
bildiruvchi
tasavvurlari,
ishonchlari,
orzu-umidlari,
axloqiy
qarashlarini
shakllantirishga yordam beradi.
Vatanga muhabbat o‘z vatandoshlariga, xalqqa hurmatni anglatadi.
Vatanparvarlikning maqsadlari yoshlar tarbiyasi ota-onalar va o‘qituvchilarning,
o‘g‘il-qizlarning ongida Vatan taqdiriga hamdardlik hissini shakllantirishidadir.
Yana bir ustozimiz Abdullajonova Dildora Rustamjonovna “Maktabgacha yoshdagi
bolalarni milliy ruhda tarbiyalashning ilmiy-metodik jihatlari” mavzuda olib borgan
ilmiy tadqiqotida shunday deydi: ”… O‘zbek oilasida asrlar davomida shakllangan
ota va ona, o‘g‘il va ota, o‘g‘il va ona, aka va singil, opa va uka kabi muayyan
darajada qat’iylashgan, eng asosiysi, milliy o‘zligimizni aks ettiruvchi munosabatlar
bor. Oilada bu asriy milliy an’analarga rioya qilish nechog‘liq ekanini tarbiyachi
aniqlashi lozim. Bu uning keyingi rejalari, faoliyat mazmuni, bolaga yondashish
usulida aks etadi. Ta’lim-tarbiyaga e’tibor oiladagi kattalarning pedagogik
savodxonligi, dunyoqarashi, madaniy-ma’naviy saviyasining ko‘zgusidir. Ba’zi
oilalarda buva-buvilar, ota-onalar o‘zlarini ziyoli, bilimli, zamonaviy sanashadi,
lekin ularda milliy kayfiyat, milliy ruh va g‘urur taqchilligi kuzatiladi. Farzandlarini
G‘arb madaniyati, tili, an’analariga ko‘ra tarbiyalashni afzal ko‘radilar, buni
zamonaviylik bilan tushuntirmoqchi bo‘ladilar. Aslida dilbandlarini ma’naviy
qiyofasizlantirayotganlarini, zamonaviy manqurtlik tomon boshlayotganlarini
bilmaydilar. Bu holat tarbiyachiga ham ota-ona, ham bola bilan individual ishlash
bilan bog‘liq bir qator muammolarni ko‘ndalang qo‘yadi. Bularning aksi bo‘lgan
holatlar, ya’ni xonadonda milliy-ma’naviy tarbiya yetakchiligi kuzatilganda
tarbiyachi ularning tajribasi, oilaviy yutuqlarini boshqa oilalar, aholi orasida yoyish
taraddudida bo‘lishi kerak, ya’ni oila bilan ishlashning ikkinchi – ota-onalar bilan
jamoaviy ishlash shakliga aloqador tadbirlarni talab etadi”
13
.
13
Abdullajonova. D.R Maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy ruhda tarbiyalashning ilmiy-metodik jihatlari.P.f.b.f.d (PhD). ..diss. - N.: 2023.27-b.
17
Shu kabi ko‘plab olimalar ishlarini misol qilib keltirishimiz mumkin.
Shuningdek, yoshlar o‘z mas’uliyatini tushunishlari va mamlakat ular bilan
faxrlanishi uchun qo‘lidan kelganini qilishlari zarur.
Bunga erishish uchun, avvalo, yigit-qizlarni qahramonlikning yorqin tarixiy
namunalari, kelajak avlodlar baxtli yashashi va yashashi uchun vatanparvarlar har
doim oʻzini toʻliq fido qilishga tayyor boʻlganliklari bilan tanishtirish
zarur.Vatanparvarlik tarbiyasining maqsadlari haqida gapirganda, bu so‘zning
ta’rifini tushunish ham bir xil darajada muhimdir. Bu, eng avvalo, fuqaroning o‘z
ona yurtiga qalbi bilan bog‘langanligini, o‘zi yashayotgan yurtda baxtli ekanini
anglatadi. Shunisi e’tiborga loyiqki, XVIII asrdan boshlab vatanparvarlik mamlakat
fuqarolari shaxsini shakllantirishning eng muhim qismi hisoblangan. Farzandlar
yoshligidan vatanparvarlikka o‘rgatilgani tufayli ularda o‘z-o‘zini anglash tuyg‘usi
shakllandi, bunda ona Vatan juda katta o‘rin egallaydi.
Agar biz ushbu so‘zning etimologiyasi(kelib chiqishi) haqida gapiradigan
bo‘lsak, unda qadimgi yunon tilidan uni»vatan» deb tarjima qilish mumkin.
Vatanparvarlik azaldan vatanga muhabbat timsoli bo‘lib kelgan. Agar inson bu
buyuk tuyg‘uni boshdan kechirsa, u o‘z qadrdon yurti va barcha kelajak avlodlar
ravnaqi yo‘lida hatto o‘z manfaati va istaklarini ham qurbon qilishga tayyor bo‘ladi.
Agar biz rasmiy hujjatlarga murojaat qilsak, federal ta’lim to‘g‘ri
shakllantirish bilan bog‘liq standartlarni o‘z ichiga oladi. O‘nlab yillar davomida
amalda bo‘lgan bir xil standartlar vatanparvarlik tarbiyasini maktabda emas, balki
ancha oldinroq boshlash kerakligini aytadi. Fuqarolikning asosiy tamoyillari
bolaga uning oilasida singdiriladi. Albatta, bu juda keng mavzu. Biroq,
vatanparvarlik tarbiyasining asosiy maqsad va vazifalarini alohida ta’kidlash joiz.
Bola vatanga muhabbatdan tashqari, umume’tirof etilgan me’yor va qoidalar nima
ekanligini tushunishi kerak. Unga tarixdagi eng muhim shaxslar va voqealar haqida
gapirib berish ham arziydi. U o‘z yurtining qahramonlarini yaxshi bilishi kerak.
Vatan o‘tmishini hurmat qilish ham muhim.
18
Yosh fuqaro boshqa millat vakillarining diniga bag‘rikeng va samimiy
munosabatda bo‘lishi kerak. Har qanday shaxsga hurmat - bu shaxs shakllanishining
muhim bosqichidir. Kichkina fuqaro o‘z huquqlarini bilishi va yaxshi tushunishi
kerakligini unutmang. Bolalarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning asosiy
maqsadlari haqida qaror qabul qilgandan so‘ng, fuqaro shaxsini shakllantirish
jarayonini ko‘rib chiqish adolatli bo‘lar edi. Agar siz rasmiy hujjatlarga murojaat
qilsangiz, ma’lum bir algoritm(amallarni muayyan tartibdabajarilishi haqidagi
dastur)ni qurishingiz mumkin. Avvalo, ota-onalar va o‘qituvchilar bundan
foydalanadilar va bu vatanparvarlik deb ataladi. Bu Vatan haqidagi asosiy bilimlarni
nazarda tutadi. Bola ertakning asosiy bosqichlari bilan tanishishi kerak. U bu
bilimlarni oilada ham, maktabda ham olishi mumkin. Bundan keyin vatanparvarlik
tuyg‘usi keladi. Bola olingan ma’lumotlarni qayta ishlaydi va vatanparvarlikka o‘z
munosabatini bildiradi. Bu bosqichda u vaziyatni to‘g‘ri baholashi va kerakli
xulosalar chiqarishi juda muhimdir. U o‘zini-o‘z mamlakatining fuqarosi deb
bilishni o‘rgansa, u vatanparvarlik faoliyatini o‘z ichiga olgan keyingi qadamga
tayyor bo‘ladi. Bu degani, bola Vatan oldidagi mas’uliyatni qabul qila boshlaydi va
unga yordam berish yo‘lida ilk qadamlarni tashlaydi .Bunday holda, biz yosh avlod
o‘z oldiga juda jiddiy vazifalarni qo‘yishi kerakligi haqida gapiramiz. Ko‘p asrlar
ilgari bo‘lgani kabi, davlatga ham o‘z Vatani farovonligi uchun mehnat qilishga,
kerak bo‘lsa, uni himoya qilishga qodir kuchli, tashabbuskor va yuksak rivojlangan
kadrlar kerak. Har doim harbiy-vatanparvarlik tarbiyasi nihoyatda muhim bo‘lgan.
Bugun ham shaharlarda yoshlar faxriylar bilan muloqotda bo‘lishlari, ularning
Vatanni shakllantirishdagi o‘rni haqida bilishlari mumkin bo‘lgan davlat klublari
mavjudligini kam odam biladi.
Bugungi kunda ham yoshlar juda muhim va kerakli narsalarni oʻrganishi
mumkin boʻlgan harbiy sport lagerlari va qidiruv guruhlari rivojlanishda davom
etmoqda. O‘sib borayotgan o‘g‘il-qizlarning o‘z ahamiyatini tushunishlarini
ta’minlash uchun katta mas’uliyat Vatan ustozlarning, umuman, ta’lim
muassasalarining yelkasiga tushadi. Garchi hozirda shaharlarda harbiy tarix fanlari
19
bo‘yicha mutaxassislar yetarli bo‘lmasa-da, bu ota-onalarning o‘zlari vatanparvarlik
tarbiyasining maqsad va vazifalari bilan yaqindan tanisha olmaydi, kelajakda olgan
bilimlarini farzandlariga yetkaza olmaydi, degani emas. Bola nafaqat tinchlik
davrida, balki har qanday vaziyatga tayyor bo‘lishi kerakligini tushunishingiz kerak.
Har bir tarbiyachi oʻziga qanday katta masʼuliyat yuklanishini tushunishi kerak.
Tarbiyachilar kelajakdagi Vatan himoyachilarini tayyorlashi kerak. Ammo
zamonaviy dunyoda buni qilish unchalik oson emas. Axloqiy va vatanparvarlik
tarbiyasi maqsadlarini nafaqat to‘g‘ri anglab yetibgina qolmay, balki ularni yosh
avlodga to‘g‘ri yetkazib bera olishi ham yuqori malakali shaxsgina bo‘ladi. Shuning
uchun tarbiyachilar va tarbiyalanuvchilar vaqti-vaqti bilan ixtisoslashtirilgan
seminarlarda qatnashib, tajribali hamkasblar bilan muloqot qilishlari tavsiya etiladi.
Vatanparvarlikni tarbiyalashda ta’lim muassasalarida muzeylar, ko‘rgazmalar,
to‘garaklar va boshqa tadbirlar tashkil etishga katta e’tibor qaratiladi, bu esa
bolalarning o‘z maqsadini, shuningdek, vatanparvarlik tarbiyasi maqsadlarini
yaxshiroq tushunishiga yordam beradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari
tarbiyalanuvchilari ma’lumot to‘plash, tashrif buyurish yoki tematik ekspozitsiyalar
yaratish va hokazolarga jalb qilish tavsiya etiladi. Vaqt o‘tishi bilan olingan barcha
ma’lumotlarda vatanga muhabbat paydo bo‘la boshlaydi.Agar biz ilgari e’lon
qilingan maqsadlarga qanday erishish haqida gapiradigan bo‘lsak, unda bu holatda
bir nechta foydali tavsiyalar mavjud. Masalan, ko‘proq ma’rifiy tadbirlarni
o‘tkazishga arziydi. Bolada davlat ramzlariga nisbatan qiziqish uyg‘otadi. Har bir
kichik vatanparvar o‘z mamlakati bayrog‘i qanday ko‘rinishini va eng muhim
hujjatlarda qanday qisqartmalar ko‘pincha topilganligini bilishi kerak. Bolalar o‘z
mintaqasining o‘ziga xos xususiyatlarini, u yerda qanday iqlim hukmronligini,
relyefini va hokazolarni bilishlari muhim.
Bolani ona shahrining urf-odatlari va madaniy merosi bilan tanishtirish
maqsadga muvofiqdir. Bu yerda avval kim yashaganini bilishi kerak. Buning uchun
oʻlkashunoslik muzeyi va boshqa foydali ekspozitsiyalarga tashrif buyurish foydali
boʻlardi. Farzandingiz bilan tez-tez chiqib, o‘rmonda o‘zini qanday tutishi
20
kerakligini, uning atrof-muhitni ifloslantirishga haqqi yo‘qligini aytib turishga
arziydi. Bola o‘z yurtini sevishi va uni yaxshilash uchun hamma narsani qilishi
kerak. Vatanga muhabbat oilaga hurmatni singdirishdan boshlanadi. Shuning uchun
aytishimiz mumkinki, maktabgacha yoshdagi bolalarni vatanparvarlik ruhida
tarbiyalashning maqsadi ham ular o‘z yaqinlarini qadrlashni bilishdir. Masalan, siz
ko‘rgazma tashkil qilishingiz mumkin, unda bolalar o‘zlarining oila rasmlarini
taqdim etishlari kerak. Mavzular tegishli bo‘lishi kerak. Misol uchun, siz
ekspozitsiyani »Mening onam eng mehribon» yoki »Mening otam eng zo‘r» deb
atashingiz mumkin. Bularning barchasi ota-onaga hurmatni oshiradi. Shubhasiz,
bolalik bu global narsalar haqida eng kam o‘ylashni xohlaydigan davr. Bolaning
beg‘araz yashashi, albatta, kelajagimiz uchun juda muhim bo‘lgan vatanparvarlik
tarbiyasining og‘ir va jiddiy mavzulari soyasida qolmasligi kerak. Ammo shuni
unutmasligimiz kerakki, aynan shu vaqtda shaxsning shakllanishi sodir bo‘ladi,
shuning uchun siz unga to‘g‘ri fikr va istaklarni qo‘yishingiz kerak. Shuning uchun
ota-ona farzandining baxtli vaqtini ortiqcha buzmasligi kerak. Siz befarq harakat
qilishingiz kerak . Bolada bu tuyg‘uni rivojlantirish uchun uni juda yoshligidan
narsalariga g‘amxo‘rlik qilishni o‘rgatish kerak. U tarqoq o‘yinchoqlar sindirish
ehtimoli ko‘proq ekanligini tushunishi kerak va agar hayvonlarga yomon
munosabatda bo‘lishsa, ular hech qachon unga ishonmaydilar. Bola kitobni
qadrlashi kerak. Garchi bugungi kunda barcha bolalar planshet va o‘yinlarni afzal
ko‘rsalar ham, bolani o‘qishga yo‘l topish va qiziqtirish kerak. Siz u bilan
kutubxonaga tashrif buyurishingiz va ba’zi asarlarni internetda topishning iloji
yo‘qligini tushuntirishingiz mumkin. Hatto oddiy bloklar va qurilish o‘yinchoqlari
ham bolaga, agar u o‘z qo‘llari bilan biror narsa yaratsa, bu tayyor mahsulotga
qaraganda ko‘proq g‘ururga sabab bo‘ladi degan tuyg‘uni uyg‘otishga yordam
beradi. Siz boladan uy qurishni so‘rashingiz kerak. U binoni qayta yaratgandan
so‘ng, undagi o‘yinchoqlarni »to‘ldirish» va bolaga ular qanchalik minnatdor
ekanini aytishga arziydi.
21
Bu bolaning boshida to‘g‘ri me’yor va axloqni shakllantirishga yordam
beradi. U hamma narsaga ishonmasligi kerak. Bola ko‘p narsa uning ishiga
bog‘liqligini tushunadi. Endi uyida o‘yinchoqlar yashasin, ertami-kechmi u
hamyurtlari uchun yaxshilik qila oladi.Maktabgacha yoshdagi bolaga bug‘doy
yetishtirish, uni qayta ishlash va pishirish qanchalik qiyinligini o‘rgatish arziydi.
Keyingi safar u nonni tashlamoqchi bo‘lganida, uni tayyorlashga uringanlarga
qanchalik hurmatsizlik qilish haqida bir necha bor o‘ylaydi va agar ba’zi bir qismi
eskirgan bo‘lsa, uni axlatga yuborish kerak emas. Farzandingiz bilan qushlarga
oziqlantiruvchi yasashingiz va uni och qushlarni boqishga taklif qilishingiz mumkin.
Yangi issiq pishiriqlarni tez-tez sotib olish va uning hididan bolangiz bilan
bahramand bo‘lish arziydi. Bu ona yurtining, ona zaminida o‘sgan bug‘doyning
hididir. Bularning barchasi bolani asta-sekin odamlarni va o‘z vatanini sevishga va
hurmat qilishga o‘rgatadi. Ota-onalar o‘z ishlari haqida gapirishlari tavsiya etiladi.
Bu qanchalik foyda keltiradi va har bir kishi o‘ziga yoqadigan narsani topish
qanchalik muhim. Shunda hamma muvaffaqiyatga erishadi. Ota va onasi
maktabgacha tarbiya yoshdagi bola bilan qanchalik koʻp muloqotda boʻlsa, undan
oʻzini shunday deyishdan uyalmaydigan haqiqiy vatanparvar boʻlib yetishish
22
shunchalik oson boʻladi. Bu onalar va otalar, shuningdek, maktabgacha ta’lim
tashkilotlari tarbiyalanuvchilari va boshqa mutaxassislar uchun eng muhim
maqsadlardir.
| 