1.2.
Xalq ertaklari va xalq ertaklari tasnifi haqida tushunchalar
Ertak —
xalq og‘zaki poetik ijodining asosiy janrlaridan biri; toʻqima va
uydirmaga asoslangan sehrli sarguzasht va maishiy harakterdagi epik badiiy asar.
Asosan, nasr shaklida yaratilgan. Mahmud Koshgʻariyning “Devonu lugʻotit turk”
asarida etuk shaklida uchraydi va biror voqeani ogʻzaki tarzda hikoya qilish
maʼnosini bildiradi. Ertak Surxondaryo, Samarqand, Fargʻona oʻzbeklari orasida
matal, Buxoro atrofidagi tuman va qishloqlarda ushuk, Xorazmda varsaqi, Toshkent
shahri va uning atrofida choʻpchak deb ataladi. Ertak hayot haqiqatining xayoliy va
hayotiy uydirmalar asosida tasvirlanganligi, tilsim va sehr vositalariga asoslanishi,
voqea va harakatlarning ajoyib-u gʻaroyib holatlarda kechishi, qahramonlarning
gʻayritabiiy jasorati bilan folklorning boshqa janrlaridan farq qiladi. Ertaklarda
uydirma muhim mezon boʻlib, syujet voqealarining asosini tashkil etadi, syujet
chizigʻidagi dinamik harakatning konflikt (qarshi fikrlar to‘qnashuvi) yechimini
taʼminlaydi. Uydirmalarning turli xil namunalari taʼlimiy estetik funksiyani
bajaradi, janr komponenti sifatida oʻziga xos badiiy tasvir vositasi boʻlib xizmat
qiladi. Uydirmalar voqea va hodisalarni hayotda boʻlishi mumkin boʻlmagan yoki
mavjud boʻlgan hodisalar tarzida tasvirlaydi. Xayoliy va hayotiy uydirmalarning
ishtiroki, syujet chizigʻida tutgan oʻrni va vazifasiga koʻra, ertaklarni 2 guruhga —
xayoliy uydirmalar asos boʻlgan ertaklar, hayotiy uydirmalar asos boʻlgan ertaklarga
boʻlish mumkin. Xayoliy uydirmalar asosidagi ertaklar - syujeti mo‘jizali, sehrli;
hayotiy uydirmalarga asoslangan ertaklar; syujeti esa hayotiy tarzda boʻlib, unda
real voqea-hodisalar tasvirlanadi. Ertakda, asosan, uch maqsad hikoya qilinadi.
Birinchisida ideal qahramonning jasorati, yovuz kuchlarga qarshi chiqib, xalq
manfaatini himoya qilishi, ikkinchisida, asosan, bosh qahramonning oʻzga yurt
malikalariga yoki parizodlariga oshiq boʻlib uylanishi, kasalga dori topishi, ajdar va
devlar olib qochgan kishilarni ozod qilishi, uchinchisida esa adolatsizlikka, zulmga
23
qarshi chiqishi kabi maqsadlar bayon qilinadi. Birinchi maqsad pahlavonning faol
harakati va gʻayritabiiy kuch-qudrati bilan amalga oshsa, ikkinchi maqsad passiv
qahramonga yordam beruvchi tilsim vositalari yordamida, uchinchi maqsad esa
bosh qahramonning aql-droki, tadbirkorligi bilan amalga oshadi.
Ertak janri obrazlar talqini, gʻoyaviy mazmuni va konflikti, syujet va
kompozitsiyasi, uydirmalarning oʻrni va vazifasi, tili va uslubiga koʻra, shartli
ravishda hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli ertaklar, maishiy ertaklar, hajviy
ertaklarga boʻlinadi.
Hayvonlar haqidagi ertaklarning bir turi majoziy(ko‘chma ma’nodagi)
ertaklardir. Majoziy ertaklarning («Susambil», »Boʻri bilan tulki», »Tulkining
taqsimoti», »Ikki boyqush» va boshqalar) syujeti asosida koʻchma maʼno, allegorik
(o‘zgacha ifodalash) obrazlari yotadi. Masalan, laqmalik va qonxoʻrlik - boʻri
orqali, ayyorlik va tilyogʻlamachilik - tulki orqali ifodalangan. Sehrli ertaklarda
voqealar sehr-jodu, fantastik uydirmalar asosiga qurilgan boʻladi. Bularda
pahlavonlik va qahramonlik madh etiladi (“Yalmogʻiz”, “Semurgʻ”, “Devbachcha”,
“Kenja botir” va boshqalar). “Quloqboy”, “Handalak polvon”, “Uch yolgʻonda qirq
yolgʻon” va boshqalar ertaklar komik, baʼzilari hatto hajviy harakterga ega.
Masalan “Uch yolgʻonda qirq yolgʻon” da bosh qahramon xalq orasida shuhrat
topgan kal boʻlib, bu komik qahramonning yolgʻon toʻqishidan zulm va jaholat,
adolatsizlik kabi mavjud tuzumga xos illatlar qoralanadi, kishilardagi
donishmandlik, tadbirkorlik kabi fazilatlar ulugʻlanadi.
Maishiy ertaklar - kundalik hayotda ro‘y berayotgan voqealar asos qilib
olingan ertaklardir. Maishiy ertaklarda koʻproq zulm va adolatsizlik qoralanadi
(“Uch ogʻaini botirlar”, “Oygul bilan Baxtiyor”, “Tohir va Zuhra”, “Farhod va
Shirin”, “Zolim podsho” va boshqalar). Masalan, ‘Uch ogʻa-ini botirlar” ertagi
odatdagidek ota nasihati bilan boshlanadi. Bunda ota kambagʻal, lekin hayot
tajribalariga boy boʻlgan shaxs, boshqa variantlarida esa shoh boʻlib, oʻgʻillari
shahzodalardir. Botirlar obrazida axloq va odobning yuksak namunasi, odamiylik,
donishmandlik, jasurlik kabi sifatlar koʻrinsa, shahzodalar qiyofasida mol-mulk
24
toʻplash yoʻlida har qanday yomon niyatlardan qaytmaydigan yolgʻonchi, johil
kishilar obrazi gavdalangan.
Ertaklar, asosan, didaktik vazifani bajaradi. Ertaklarning “Ming bir kecha”,
“Panchatantra” va boshqalar yaxshi namunalari, H.K. Andersen, V.Xauf,
A.S.Pushkin kabilarning mumtoz adabiy ertaklari jahon madaniyati xazinasiga
kirgan. Ertakning muhim xususiyatlaridan biri uning hamisha xalq hayoti, kurashi,
tarixi, ruhiy olami, dunyoqarashi, urf-odatlari bilan chambarchas boglanishi,
insonlarga axloqiy va ma’naviy yoldosh bolib kelishidadir. Ertaklar insonning
ma’naviy va jismoniy kuchiga ishonch ruhi bilan sugorilgan bolib, ijobiy kuchlar
tabiat va ijtimoiy hayotda oziga dushman bolgan kuchlarga qarshi kurashda doimo
golib chiqadi. Xalq ertaklarida ijtimoiy muhim masalalar odilona hal etiladi.
Ertaklar sodda va tushunarli bolgani uchun har qanday kitobxonga tez yetib boradi.
otmishda yaratilgan ertaklarda xalqchillik kurashi ozining haqqoniy badiiy ifodasini
topgandir. Xalqning kelajakka bolgan ishonchi, adolatning adolatsizlik ustidan
galabasi, yoruglikning zulmatni yengishi, ozod va baxtiyor hayotga erishish
g‘oyalari yorqin obrazlar orqali tasvirlangan. Ertaklar azaldan xalqni, ayniqsa, yosh
avlodni insonparvarlik, vatanga muhabbat, rostgo‘ylik va halollik, mehnatsevarlik,
xushmuomalalik va kamtarlik ruhida tarbiyalab kelgan.
Ertaklar turli mavzularda bo‘lishi mumkin. Ular shartli ravishda hayvonlar
haqidagi ertaklar, sehrli ertaklar, hayotiy-maishiy ertaklar, hajviy ertaklarga
bo‘linadi.
Hayvonlar haqidagi ertaklar barcha qiziqadigan fantastik hikoyalardir.
Ulardagi asosiy mazmun majoziy, ya’ni ko‘chma ma’noga ega. Masalan, ayyorlik
va munofiqlik - tulki, qonxo‘rlik, laqmalik- bo‘ri orqali ifoda etiladi. “Bo‘ri bilan
tulki”, “Echkining o‘ch olishi”, “Ochko‘z bo‘ri”, “Ayiqpolvon” kabi ertaklar ana
shunday asarlardir.
Sehrli ertaklar ham siz sevib va qiziqib o‘qiydigan fantastik hikoyalardir.
Ularda voqealar sehr-jodu, fantastik uydirmalar asosiga qurilgan, asar qahramonlari
har narsa qo‘lidan keladigan mo‘jizakor kimsalar “Ur to‘qmoq’, “Ochil dasturxon”,
25
“Semurg”, “Susambil” ertaklaridan iborat. Johillik, ikkiyuzlamachilikni la’ natlash,
aql- farosatlilik, tadbirkorlik, jasurlik, rahmdillik, ahillik kabi chin insoniy
xislatlarni targ‘ib qilishdir.
Xalqimiz yaratgan xayoliy hikoyalar orasida shunday turkum ertaklar borki,
ularni biz hayotiy-maishiy ertaklar deb ataymiz. Bunday ertaklardagi voqealaming
aksariyati hayotga yaqin, hayotdan olingan. “Zumrad va Qimmat”, “Oygul bilan
Baxtiyor”, “Ziyod botir”, “Tohir va Zuhra”, “Ozodachehra”, “Farhod va Shirin”,
“Malikayi Husnobod”, “Uch og‘a-ini botirlar” ana shunday ertaklar sirasidandir. Biz
yuqorida tilga olgan hayotiy-maishiy ertaklar kishida jiddiy fikr-mulohazalar
uyg‘otadigan, muayyan tarbiyaviy yo‘nalishga ega bo‘lgan asarlardir. Siz ular bilan
tanishgach, botirlik, yurtga fidoyilik, odamgarchilik, vafodorlik, himmat va saxovat
haqida aniq tasavvurga ega bo‘lasiz, o‘zingizda ham ertaklar qahramonlaridagi
yaxshi fazilatlarni bo‘lishini xohlab qolasiz, shunga intilasiz.
Ertaklarni ham tinglaymiz, ham o‘qiymiz dedik. Tinglaydigan ertaklarimiz
professional ertak aytuvchilar, ya’ni ertakchilar tomonidan qiziqarli tarzda hikoya
qilinadi. Ertakchilar shunchaki hikoya qilmaydilar. Har bir ertakchi u yoki bu
ertakni qayta yaratadi desak, xato bo‘lmaydi. Chunki ularning har biri o‘zining
hikoya qilish uslubi, didi, dunyoqarashiga ko‘ra ajralib turadi. Bundan tashqari,
ertakchi tinglovchilarning saviyasi va talabiga ko‘ra ertakni o‘zgartirishi mumkin.
O‘zbek xalq og‘zaki ijodi tarixida ertaklaming badiiy asar darajasiga ko‘tarilishi va
bugungi kungacha saqlanib qolishida Hamrobibi Umarali qizi, Hasan Xudoyberdi
o‘g‘li, Haydar Baychi o‘g‘li, Nurali Nurmat o‘g‘li, Husanboy Rasul o‘g‘li kabi
ertakchi, matalchilarimiz katta xizmat qilganlar. Ular og‘zidan yozib olingan O‘zbek
xalq ertaklarining bebaho namunalari bizga hanuzgacha ma’naviy zavq berib
kelyapti. O‘zbek adabiyotida xalq ertaklari asosida yaratilgan she’riy, nasriy asarlar
teatr va kinoda ham o‘z aksini topgan. Qiziqarli ertaklar syujeti asosida sahna
asarlari, kinofilmlar multfilmlarni bolalar sevib tomosha qilmoqda.
Bolalar, ertaklaming yaratilishiga ko‘ra yana bir turi - yozma ertaklar ham
mavjudki, u jahon adabiyoti, xususan, o‘zbek yozma adabiyotining katta qismini
26
tashkil etadi. Keyingi ikki - uch yuz yillikda fransuz ertakchisi Sharl Perro (1628-
1703), nemis ertaknavislari Ernst Teodor Amadey Gofman (1776-1822), aka-uka
Yakob Grimm (1785-1863 va Velgelm Karl Grimm (l786-1859)lar, Vilgelm Gauf
(1802-1877), daniyalik Hans Kristian Andersen (1805-1875), angliyalik Oskar
Uayld (18541900), rus ertakchilari A. S. Pushkin (1799-1837) ijodining roppa-rosa
o‘n yilini faqat bolalar uchun hikmatli hikoyalar va ertaklar yaratishga bag‘ishlagan
L. N. Tolstoy (1828-1910), K. D. Ushinskiy (1824-1870) yozma ertakchilikni
rivojlantirishga katta hissa qo‘shdilar. O‘zbek yozma ertakchiligi ham katta tarixga
ega. Jadid bobolarimiz Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov,
Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Siddiqiy-Ajziy
o‘zlari tuzgan maktab darsliklari uchun ko‘plab ibratli ertaklar yaratdilar. O‘tgan asr
o‘rtalarida Hamid Olimjonning “Oygul bilan Baxtiyor” ,”Semurg”, Sulton Jo‘raning
“Zangori gilam”, Shukur Sa’dullaning “Ayyor chumchuq”, “No‘xat polvon”,
“Laqma it” she’riy ertaklari, “Yoriltosh”, “Afsona yaratgan qiz” ertak-pyesalari,
“Kachal polvon” ertak-qissasi mashhur bo‘ldi. Adiblarimizning ertakchilik
sohasidagi an’analarini keyinchalik X. To‘xtaboyev, A. Obidjon, T. Adashboyev,
O‘. Imonberdiyev kabi ertaknavis mualliflarimiz davom ettirdilar.
“Ertaklar - yaxshilikka yetaklar” degan naql bor xalqimizda. Ular shunchaki
ko‘ngil ochish vositasi, ermak emas, balki ajoyib suhbatdosh, bizni faqat ezgulikka
undovchi, zavq-shavq bag‘ishlovchi ma’naviy manbadir.
| 