I-bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy ruhda tarbiyalashning nazariy asoslari

36 
II-BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI MILLIY VA 
MA’NAVIY RUHDA TARBIYALASHDA XALQ ERTAKLARI VA MILLIY 
ERTAKLARNING AHAMIYATI 
2.1.Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni milliy ruhda 
tarbiyalashda xalq ertaklari va milliy ertaklarning roli. 
Milliy ertaklar-bu xalqlarni milliyligi va urf-odatlaridan kelib aks etgan 
ertaklar hisoblanadi.Milliy ertaklarda xalqlarga mansub barcha xususiyatlar 
ko‘rsatilinadi. Milliy ertaklar aqlga ham, yurak ham faol ta’sir ko‘rsatadi: aqlni 
to‘ldiradi,yurakni 
hissiyotchan 
qiladi.Barchamiz 
bolalarimizning 
jasur 
va 
intiluvchan diyonatli,e`tiqodli aqlli bo‘lib, milliy ruhda voyaga yetishini 
xohlaymiz.Buning uchun esa bolaning milliy ruhiga ijobiy ta`sir qiladigan aqliy 
salohiyatinio‘stiradigan xalq ertaklari va milliy ertaklardan foydalansak yaxshi 
bo‘ladi. Hikoya tuzish jarayonida bolalarning narsalarni ko‘rib idrok etishi, eslab 
hikoya qilish, tasavvur etib hikoya qilish kabi qismlarga bo‘linadi. Ko‘rgan 
narsalarni idrok etib yoki eslab hikoya qilish aniq materiallar asosida tuziladi. 
Ulardan tasavvur etib hikoya qilish – ijodkorlikni talab qiladi. Bu hikoyalarning 
hammasi ham nutqning bog‘liqligi va maqsadga yo‘naltirilganligi bilan muhimdir. 
Hikoya qilish usullari xilma-xildir. Jumladan, tarbiyachi tomonidan hikoyaning 
qisqacha namunasi berilishi mumkin. Bunda hikoyaning bir qismi tuziladi yoki 
o‘yin tarzida bayon etiladi. So‘ng bolalarning o‘zlari hikoya tuzadilar. Masalan, 
»Bizning vrach» hikoyasi qanday yaratilganligini ko‘rib chiqaylik. Mashg‘ulotning 
maqsadi tibbiy yordam ko‘rsatish namunasida bemorlarga g‘amxo‘rlik tuyg‘usini 
tarbiyalash orqali bolalar nutqini rivojlantirishdan iborat. Hikoya o‘yin jarayonida 
o‘yinchoqlar vositasida bemorga tibbiy yordam ko‘rsatish, “bemor», “tez yordam” 
xodimlari bilan muloqot asosida tuziladi. Sardorning hikoyasi: “Sanjar qovunni ko‘p 
yeb qo‘yib, qorni og‘rib qoldi. Otasi “tez yordam” chaqirdi. Vrach kelib, bemor 
Sanjarga tezkor tibbiy yordam ko‘rsatdi. Sanjarning otasi, onasi vrachga tashakkur 
bildirdilar”. Mehrinisoning hikoyasi: “Gulnoza dam olish kuni opasi, singlisi bilan 
hovlida o‘ynadi. Oyisi murabbo qaynatish uchun bir chelak olxo‘ri olib kelgan edi. 

37 
Gulnoza, opasi, singlisi o‘ynab-o‘ynab chanqadilar. Olxo‘ridan yeb olib, bir necha 
marta sovuq suv ichishdi. Uchalasining ham qorni og‘rib, isitmasi ko‘tarildi. Ularni 
dadasi mashinada poliklinikaga olib bordi. Poliklinikada bolalar vrachi, hamshira 
opa ularga shoshilinch yordam ko‘rsatdi. Ular kerakli dori-darmonlarni olib, tezda 
sog‘ayib ketdilar. Shundan so‘ng ho‘l meva yeb, qaynatilmagan suv ichmaydigan 
bo‘ldilar». Hikoya tuzishda uning rejasi, mazmunining asosiy qismlari bolalar 
tomonidan muhokama etilib, ma’lum qismi bayon qilinadi. Bolalar yo‘l qo‘ygan 
xatolar tuzatib boriladi va oxirida xulosa qilinadi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida “Bog‘cha sahnasi uchun saboq” nomli bir 
pardali, bir ko‘rinishli pyesa sahnalashtirilib, namoyish etiladi va bolalarda katta 
qiziqish uyg‘otadi. Spektakldan so‘ng tarbiyachi bolalardan asar voqealarini hikoya 
qilib berishni so‘raydi. Bolalar ko‘rgan-kuzatganlarini qoldirmasdan hikoya qiladi: 
Sobir: Katta ko‘chada mashinalar g‘iz-g‘iz o‘tib turganda, birdan ko‘chaning 
o‘rtasida samokat uchib kelayotgan Bo‘rivoy ko‘rinadi. U mashinalarning ishorasiga 
ham e’tibor bermaydi. Shunda svetafor uni to‘xtatadi va tanbeh beradi. Bo‘rivoy 
bunga e’tibor bermay, qochib qoladi. Sanjar: Svetafor va qayerdandir paydo bo‘lgan 
Bo‘rivoy quyonlarni quvib ketishadi. Bo‘rivoy qo‘lga olindi. DAN xodimi 
mashinasi yetib keladi va Bo‘rivoy qafasga qamaladi. Zuhra: Quyonlar bo‘ridan 
qutilganiga xursand bo‘lganidan sakrab o‘ynay boshlaydilar. Birdan mashinalardan 
biri quyonchani urib yuboradi. “Tez yordam” mashinasi yetib keladi va 
quyonchaning oyog‘ini gipslab qo‘yadi. Quyonlar yo‘l harakati qoidasiga rioya 
etmay ko‘chada o‘ynaganlari uchun shikast yeydilar. Har uchala tarbiyalanuvchi 
ham yo‘l harakati qoidalarini kuzatganlari asosida esda saqlab qolganlarini to‘g‘ri 
izchil, gapirib beradilar. Ularning hikoyasini boshqa bolalar to‘ldiradilar. Bu usulda 
ko‘rgazmalilik, kuzatish muhim rol o‘ynaydi. Bolalar o‘zlari va tengdoshlarining 
narsalarini taqqoslaydilar, o‘xshash va farqli tomonlarini bilib oladilar. Bu 
jarayonda hikoyani “to‘qish” oddiydan murakkabga qarab boradi. “Kim tez va 
chiroyli uy qura oladi?” o‘yini bolalarning fikrlash doirasi nihoyatda kengligini 
ko‘rsatadi. Mashg‘ulotning maqsadi bolalarni bir qavatli va ko‘p qavatli uylar 

38 
qurish, qurilish vositalari, quruvchilar haqida ijodiy tasavvur qilishga, o‘ylashga, 
fikr yuritlishga yo‘llash, quruvchilar mehnati bilan tanishtirish asosida nutqini 
rivojlantirishdan iboratdir. Qurilish materiallari: g‘isht, panel, bloklar, ko‘tarma 
kranlar, yuk mashinalar, ishchilar uchun ish qurollari, uy maketlari, mashg‘ulot 
uchun ko‘rgazmali qurollar vazifasini o‘taydi. Bolalar uch guruhga bo‘linib, 
tarbiyachining topshirig‘i bo‘yicha turar joy, bolalar bog‘chasi, do‘kon qurishni 
boshlab yuboradilar. Qurilish materiallari, ish qurollari har uch guruhga bab-baravar 
taqsimlanadi. Bir guruh bolalar rasmga qarab, turar joy binosi, ikkinchi guruh 
bog‘cha, uchinchi guruh esa do‘kon quradilar. Bolalar faqat rasmdagi tasvirga qarab 
emas, o‘zlarining tasavvurlaridagi imoratlarni qurishlari mumkin. Masalan, 
rasmdagi turar joy binosi to‘qqiz qavatli panelli bino bo‘lsa-da, kichkintoy 
quruvchilar negadir besh qavatli g‘ishtli imorat quradilar. Do‘kon rasmda ikki 
qavatli bo‘lsa, ular bir qavatli qilib quradilar. Imoratlarni qurishda bo‘sh qolgan 
bolalar ham uch guruhga bo‘linib , »quruvchilar»ga yordam beradilar (og‘zaki). 
Turar joy hovlisiga yuk mashinalari birin-ketin kirib kela boshlaydi. Bular yangi 
turar joyga ko‘chib kelayotgan »xonadon»larning yuklari bo‘lishi mumkin. Do‘kon 
ham gavjum. Hamma qo‘g‘irchoqlar xarid bilan band. Nihoyat, asosiy muammo, 
bolalarning o‘zlari qurgan binolari haqidagi hikoyalari tinglanadi. 
Bolaligida deyarli har qanday odam mo‘jizalar va aql bovar qilmaydigan 
hodisalar mumkin bo‘lgan, fantastik mavjudotlar va sehrgarlar yashaydigan sehrli 
dunyoda yashaydi. Rus ertaklarining ma’nosi insonni juda yoshligidanoq qayerda 
yaxshi va qayerda yomonligini, nimani yomon deb atash mumkin va bizning 
hayotimizda nima bo‘lmasligi kerakligini farqlashga o‘rgatish edi. Biroq, ko‘pchilik 
ishonganidek, qadimgi davrlardan bizning kunlarimizgacha yetib kelgan ertaklar 
bugungi kunda noto‘g‘ri talqin qilinmoqda. Ba’zilar, matnlarni batafsil o‘rganish, 
albatta, imkon berishiga yangi narsalarni topishga, shu paytgacha noma’lum va 
maxfiy ma’lumotlarni topishga yordam beradi. Mutifilimlarda faqat bir xillik 
ko‘rinsa ertaklarda esa aksincha ertaklarni eshitib borayotgan bolalar o‘zicha 

39 
o‘ylaydilar. O‘zlarini ertak qahramonlari rollarida tasavvur qiladilar. Bu esa 
bolaning fikrlash doirasini kengayishiga juda katta samara beradi. 
O‘zlari uchun xalq ertaklarining ma’nosini topish uchun ko‘pchilik ularni 
balog‘at yoshida, matnni tahlil qilish, katta dunyo tajribasiga ega bo‘lganingizda 
qayta o‘qishni boshlaydi. Ba’zilar bu kontekstda afsonalar va dostonlar ko‘pincha 
qo‘rqinchli ekanligini tan oladilar, boshqa hikoyalar sizni g‘azablantiradi va 
qahramonlarning xatti-harakatlari dahshatli tushlarni keltirib chiqarishi mumkin. 
Ko‘pchilik aytganidek, ertaklarda shafqatsizlik hukm suradi, bu bolalarni 
tarbiyalashda mutlaqo noo‘rin. Haqiqatan ham, ba’zilarini yeyishmoqda, boshqalari 
o‘ldirilmoqda, boshqalari esa tiriklayin pishirish bilan tahdid qilinmoqda. Va 
ertaklardagi Ivan har doim ahmoqdir va yovuzlik deyarli yengilmas va hamma 
narsaga qodir. Ha, lekin hammasi unchalik aniq emas. 
Hammasi qanday boshlanadi. 
Bola birinchi marta ma’noli ertaklarni eng nozik yoshida - hayotining birinchi 
yillarida uchratadi. An’anaga ko‘ra, bolaga aytiladigan birinchi hikoyalar 
»Sholg‘om» va »Bo‘g‘irsoq». Birinchisi juda oson, unda shafqatsiz daqiqalar 
deyarli yo‘q, lekin ,,Bo‘g‘irsoq’’ haqidagi afsona ko‘plab kattalarda noaniq his-
tuyg‘ularni keltirib chiqaradi. Ertak, agar syujetni bo‘rttirib yuboradigan bo‘lsak, 
hamma yeyishga intiladigan sayyohlik bulochkasi haqida gapiradi va tulki bunga 
erishadi. Ammo ertakning asl nusxasi biroz boshqacha. Qadim zamonlarda ota-
bobolarimiz o‘z farzandlariga kechqurunlari ertak aytib berishgan, ularda ko‘rgan 
har bir kishi bo‘g‘irsoqdan mayda bo‘lak yulib olishgan, faqat bir qobiq tulkiga 
yetib kelgan. 
Hamma ham bu hikoya nimani anglatishini bilmaydi, lekin deyarli har qanday 
zamonaviy odam syujetga rozi bo‘ladi va bu juda shafqatsiz. Tadqiqotchilarning 
ta’kidlashicha, “Bo‘g‘irsoq” haqidagi ertakning ma’nosi biz uchun unchalik aniq 
emas, chunki qahramonlar bilan bog‘langan o‘xshashliklar unutilib ketgan. 
Afsonalardagi sholg‘om ham, bulochka ham oyning ramzidir. Ular qayta-qayta bir 
parcha chimchilab olgan zanjabilli odam oyning qanday kamayib borayotganini 

40 
ko‘rsatdi - axir u ham, tulki bilan uchrashgandan keyin bosh qahramon kabi 
butunlay yo‘qoladi. 
“Sholg‘om” haqidagi afsona ham qiziq va ramziy emas. Qadimgi kunlarda bu 
o‘simlik oy bilan bog‘liq edi va ertakning o‘zi samoviy jismning harakati va oy 
davomida uning o‘zgarishi haqida gapirib berdi. Barcha qahramonlar sholg‘omni 
yerdan tortib olishga yordam beradi va u sekin va juda sekin harakat qiladi - xuddi 
samoviy jism kabi. Ishonch bilan ayta olamizki, “Sholg‘om” haqidagi hikoya, 
shuningdek, “Bo‘g‘irsoq” sayohati haqidagi hikoya ma’nosiga ega ertaklardir. Ular 
qadim zamonlarda oyning osmon bo‘ylab nima uchun va qanday harakatlanishini 
bolaga tushuntirishni osonlashtirish uchun ixtiro qilingan. Zamonaviy odam uchun 
tushuntirish eng aniq va tushunarli emas, lekin ko‘p jihatdan bu odamlar fikrlashda 
shakllanadigan mantiqiy zanjirlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin - 
aftidan, qadimgi davrlarda ular biroz boshqacha edi.
“Quyon kulbasi” haqida hikoya qiluvchi ertak ham qiziq emas. “Oltin taroq” 
haqidagi hikoyaning ildizlari o‘xshash. Xo‘roz quyoshning ramzi edi. Syujetga 
ko‘ra, tulki quyoshni chaqirish uchun deraza oldiga keladi. Xalq amaliy sanʼati 
tadqiqotchilarining taʼkidlashicha, oʻsha davr ijodining turli-tumanligi koʻp 

41 
quyoshga chaqiradi va ko‘p jihatdan odamlarning hayoti unga bog‘liq edi. Tulki 
xo‘rozni ushlab, uzoq mamlakatlarga olib boradi. Matnni zamonaviy bilimli shaxs 
nuqtai -nazaridan tahlil qiladigan bo‘lsak, personajlar bosib o‘tayotgan yo‘l juda 
uzoq, mutlaqo o‘zini oqlamagandek tuyuladi. Bu yorug‘likning osmon bo‘ylab 
sayohatini aks ettiradi. Tulki yorug‘lik manbasini o‘g‘irlaydigan tunni, mushuk esa 
iliqlik qaytib keladigan tongni aks ettiradi. Ammo xalq amaliy sanʼatini oʻrgangan 
olimlarning fikricha, ”Quyonning kulbasi” haqidagi afsona fasllar qanday 
oʻzgarishini bolalarga yetkazish uchun yaratilgan. Tulki qishning ramzi, quyon esa 
yoz tasviridir. Xo‘roz quyosh quyonga qishki tulki ustidan g‘alaba qozonishiga 
yordam beradi, chunki quyosh sovuqdan kuchliroqdir. 
Kecha, bugun, ertaga. 
Mutaxassislar ta’kidlashicha, rus xalq ertaklarining ma’nosini tushunish va 
idrok etish uchun siz biz ko‘nikkan dunyodan mavhum bo‘lishingiz kerak. Agar siz 
sayyora tuzilishiga qadimgi kunlarda yashagan odam nuqtai- nazaridan qarasangiz, 
afsonalar nima haqida ekanligini tushunish osonroq bo‘ladi - axir, o‘sha paytda 
ertaklar paydo bo‘lgan. Ular bolalarga atrofda sodir bo‘layotgan narsalarni qanday 
izohlashni tushuntirishni osonlashtirish uchun yaratilgan. Ba’zilarning fikricha, 
so‘nggi asrlarda xalq amaliy san’ati ataylab buzib tashlangan, shuning uchun taniqli 
asarlarni to‘g‘ri idrok etish juda qiyin. Hatto bitta ertak ham ba’zan bolaga dunyo 
qanday ishlashini yetkazish uchun yetarli edi. Hikoyalar tushuntirish va o‘rganishni 
soddalashtirish uchun mo‘ljallangan edi. Agar biz zamonaviy bilan parallellik qilsak 
vakillik sifatida aytishimiz mumkinki, ertaklar shunday arxivlangan ma’lumotlar 
paketlari bo‘lib, ularning parollari faqat bir nechta tanlanganlarga ma’lum. 
Afsonalarning ahamiyatini e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi, chunki bu 
dostonlarda tasvirlar avloddan-avlodga o‘tadi.
Ko‘pgina tilshunoslarning fikriga ko‘ra, rus tili faqat harflar va ularning 
birikmalari to‘plami emas, balki juda va juda majoziydir. Dastlab til tasvirlar tizimi 
sifatida shakllangan bo‘lib, ularning talqini kontekstga bog‘liq edi. Bu ertaklarda 
juda aniq ko‘rinadi: bitta afsonaning ma’nosini baholash uchun juda ko‘p variantlar 

42 
mavjud. Keling, yuqorida aytib o‘tilgan, ”Sholg‘om” haqidagi ertakka murojaat 
qilaylik. Ta’riflangan versiyaga qo‘shimcha ravishda, ushbu afsonaning yana bir 
ma’nosi bor va u ilgari berilganidan butunlay farq qiladi. Ba’zi manbalardan 
ko‘rinib turibdiki, bu hikoyada avvalroq ko‘proq personajlar bo‘lgan: ota va ona 
ham ishtirok etgan. Taxminlarga ko‘ra, ular g‘oyib bo‘lishdi, chunki dunyoni 
septenar tizimga ko‘ra idrok qila boshladilar, garchi ilgari slavyanlar uchun asosiy 
raqam to‘qqizta edi. Ba’zi zamonaviy tadqiqotchilar aytganidek, ertakning yashirin 
ma’nosi bolaga avlodlar o‘rtasidagi munosabatlarni ko‘rsatishdir, ”Sholg‘om” 
haqidagi ertak hayot shakllari, vaqt va mavjudot variantlari bir-biri bilan qanday 
o‘zaro ta’sir qilishini tushunishga imkon beradi. Ishtirokchilarning har biri ma’noga
to‘la tasvirdir. Bobo asrlar donoligini, rafiqasi esa uy-roʻzgʻor ishlarini, uy-roʻzgʻor 
marosimlarini ifodalaydi. Ota himoya timsoli, xotini esa sevgi timsoli. Qiz 
bolalarning inson hayotidagi ahamiyati va ajralmasligini ko‘rsatadi, it esa farovonlik 
ramzidir, chunki ular uni faqat tarbiyalaydi. Mushuk yaxshi ichki muhit va 
uyg‘unlikni, sichqon esa - oilaviy farovonlikni aks ettiradi. Ma’lumki, qadim 
zamonlardan beri sichqonlar yeyishga hech narsa bo‘lmagan joyda uchramaydi, deb 
aytishadi.”Sholg‘om” haqidagi afsonani talqin qilishning yana bir versiyasi 
o‘zgachadir. Ertakning ma’nosi nimani anglatishini g‘ayritabiiy narsalar haqidagi 
g‘oyalarni ko‘plab tadqiqotchilar aytishlari mumkin. Taxminlarga ko‘ra, afsonada 
ruh qanday rivojlanishning yangi darajasiga ko‘tarilganligi aks etgan. Yerni tark 
etgan sholg‘om - bu avvalgi vaziyatdan chiqib ketgan odam. Belgilarning 
kombinatsiyasi - bu shartlar to‘plami bo‘lib, ularning bajarilishi evolyutsiya 
muvaffaqiyatini kafolatlaydi. Afsonada sayyora evolyutsiyasi bosqichini qanday 
yakunlash, galaktik bosqichga o‘tish mumkinligi aytilgan deb taxmin qilinadi. 
Buning uchun, tarjimonlarning fikriga ko‘ra, afsonada ko‘rsatilgan oltita mohiyatni 
ishlab chiqish kerak. 
Ma’noni baholashning ushbu varianti bilan aktyorlik qahramonlari bitta 
mavjudotning tanalari bo‘lib, ular aslida haqiqiy va ma’naviy narsaning 
birlashtirilgan obyektidir. Ruhlar soni inson to‘xtagan evolyutsiya darajasiga 

43 
bog‘liq. Matryoshkalar bilan bog‘liq shunga o‘xshash nazariyalar mavjud, ularning 
ichki qismi qayerda. Eng kichigi - bu insonning jismoniy mohiyatini anglatuvchi bir 
xil sholg‘om. Mohiyatlar bir-biriga to‘g‘ri keladi va kesishmaydi, chunki ular turli 
onalar tomonidan yaratilgan. Agar siz ularni olishga muvaffaq bo‘lsangiz, 
evolyutsiya nuqtai -nazaridan oldinga qadam qo‘yishingiz mumkin. Ertak ma’nosini 
tushunish uchun qahramonni to‘g‘ri talqin qila bilish kerak. Ko‘pincha afsonalarda 
bosh qahramon ahmoq deb ataladi, ammo bu so‘z insonning aqliy fazilatlarini 
ifodalash uchun umuman tanlanmagan. Bu so‘z azaldan uy so‘ziga aylangan. 
Umuman olganda, uni bosh qahramon uchun tez-tez ishlatiladigan boshqa ism-ertak 
bilan teng deb hisoblash mumkin. Ertaklarda ahmoq deb ataladiganlarning o‘ziga 
xos xususiyati-o‘ziga nisbatan yetarlicha ehtiyotkorlik bilan munosabatda 
bo‘lmaganligi sababli tavakkal qilish moyilligi. Ertaklar ko‘pincha birodarlar 
qanday qilib boshqalarni qutqarish uchun borishlari, chorrahada ular majbur 
bo‘lishlari haqida gapiradi. Aqllilar esa o‘zlari uchun biror narsa topadigan joyga 
borishni afzal ko‘radilar, lekin faqat oxir-oqibat ularning taqdiri ko‘pincha yomon 
tugaydi. Ammo ahmoq o‘zini boshqalardan aqlli deb hisoblamaydi, yaxshiroq 
ulushga da’vo qilmaydi, shuning uchun u chorrahada eng yomon variantni tanlashi 
mumkin - va hikoyada g‘olib bo‘lib chiqadi. 
Agar biz oddiy xonadon Ivanning sarguzashtlari haqida hikoya qiluvchi” 
Qurbaqa malika” ertaklari va boshqalarning ma’nosiga murojaat qilsak, siz deyarli 
har doim qahramon yo‘lda dono va aqlli odamni uchratishini payqadingiz. Qadimgi, 
qahramon uning maslahatiga quloq soladi. Bu ham butun hikoyaning muhim 
ma’nosi - u yosh avlodni kattalarni tinglashga o‘rgatish uchun yaratilgan. Ammo 
qahramonlar o‘zlari hamma narsani bilishlariga ishonib, donolarning maslahatiga 
quloq solmasdan o‘lishlari mumkin. Bilim, kuch-qudrat turli sifatlar bo‘lib, 
rivoyatlarda bunga e’tibor qaratilgan. Malika, keksa odam va boshqa belgilarda 
to‘plangan donolik ko‘pincha harakatsizlik bilan ajralib turadi, lekin ahmoqqa 
osongina beriladi. Ammo dastlab aqlga o‘xshagan narsa, hikoya davomida haqiqiy 
ahmoqlikka aylanadi. 

44 
Maktabgacha davridan boshlab bolalarda yuksak ma’naviy-axloqiy 
fazilatlarni shakllantirish ko‘p bosqichli va murakkab jarayon bo‘lib, bu jarayon 
texnologik yondoshuvni talab qiladi. Xalq og‘zaki ijodi namunalari vositasida 
maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda ertaklardan 
foydalanish bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha kichik 
yoshdagi bolalar ko‘ngil ochishni, ermakni xohlaydilar. Chunki bu narsalar ular 
hayoti davomida tabiiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Maktabgacha kichik yoshdagi 
bolalar xamma narsani o‘yin va so‘zlar orqali o‘zlashtiradilar. Tarbiyachi bolalar 
bilan muloqot qilganida ularga o‘z ona tillarining har tomonini ya’ni nozik 
taraflarini ham o‘rgatib boradi. Chunki so‘z orqali bola hayoti borasida muloqot 
qiladi, fikrlash doirasi kengayadi va tili ravon, aniq so‘zlashga moslashib boardi. 
Maktabgacha kichik yoshdagi bolalar so‘z, ibora va gaplarni qiziqib o‘rganadilar 
hamda osongina eslab qoladilar. Bu yoshdagi bolalarning xotirasi endi shakllanib 
borayotgan paytda bunday mashg‘ulotlar ularning hayotiga yo‘l ochib beradi. 
Kichik yoshdagi bolalarga tarbiyachi so‘zlarni o‘rgatayotganida o‘yinlar orqali 
murojaat qilish ayni muddoa hisoblanadi. O‘yin orqali bola o‘zining lug‘at boyligini 
kengaytirib to‘playdi. Lekin kichik yoshdagi hamma bolalar ham o‘rganayotgan 
so‘zlarning ma’nosini to‘g‘ri tushunmaydilar. Ularni tushuntirish ota-onalar bilan 
tarbiyachining vazifasiga kiradi. Qiziqarli ertak va hikoyalar bolaga yaxshi ta’sir 
qiladi va yaxshi-yomonni farqlashga o‘rgatadi. Yod olingan kichik xajmdagi she’r 
va qo‘shiqlar bolaning nutqini ravon, aniq va sodda qilib ifoda etishni shakllantiradi. 
Tarbiyachi bolalarda tabiatga mehr uyg‘otishda daraxtlar qushlar yoki boshqa 
narsalar xaqidagi kichik xajmdagi she’rlarni yod oldirishi va ularning mazmunini 
tushintirishlari maqsadga muvofiqdir. Qushlarning insonlarga foyda keltirishi shu 
kichik she’r orqali ifadolanganini aytish zarur. She’rni yoki qo‘shiqni aytishdan 
oldin ular haqidigi rangli rasmlarni ko‘rsatib o‘tish va suxbatlashish shart. 
Shundagina bolaning tasavvuri, hayolot olami kengayib boradi. Maktabgacha 
yoshdagi bolalar bitta ertakni qayta-qayta eshitishni yoqtiradilar. Shunga ko‘ra ham 
uni bir marta emas, bir necha marta o‘qib berish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunda 

45 
tarbiyachi: “Bolalar, ertak yoqdimi? Mazmunini tushundinglarmi? Yana bir marta 
o‘qib beraymi?” deb murojaat etib turishi kerak. Bolalar ertak mazmunini yuzaki 
tushungan bo‘lishlari mumkin. Shuning uchun dastlabki idrokni chuqurlashtirish 
maqsadida bolalarni ertak mazmuniga olib kirish lozim bo‘ladi. Rasm idrokni yana 
ham chuqurlashtiradi. Bolalar ertak tinglash paytida ko‘z oldilariga keltirishga 
ulgurmagan jihatlar: qahramonlarning kiyinishlari, o‘zlarini tutishlari va boshqa 
holatlar rasm yordamida jadal anglanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ertak 
asosida rasmlar chizishni ham topshirish foydali. Rasm chizish paytida bolada 
axborot yetishmasligi seziladi. U tarbiyachidan ba’zi narsalarni so‘rab bilishga 
intiladi. Natijada ertak mazmuniga yanada chuqurroq kirib borish uchun imkoniyat 
paydo bo‘ladi. Shu bois ertak asosida bola tomonidan chizilgan rasmlarda axborot 
ko‘proq bo‘ladi. Kattalar bolalarga ertak o‘qib berish mobaynida ertak elementlari 
orqali ularning atrof-muhit haqidagi tasavvurlarini kengaytirgan holda obrazli 
tafakkurining o‘sishiga ma’lum darajada ta’sir etadilar. Sekinasta bolaning o‘zi ham 
bu jarayonda ishtirok eta boshlaydi, ya’ni avval rasmlarni tomosha qiladi, so‘ngra 
ovozga taqlid qilish orqali ertak qahramonlarining nomini aytishga, tanish 
jumlalarni davom etgirishga harakat qiladi va, nihoyat, ertakni qayta so‘zlab beradi. 
Keyingi jarayonlarda u bir necha ertakni qiyoslash, taqqoslash, ertak 
qahramonlariga taqlid kilish va tavsif berish, mavzuli yo‘nalishda o‘zgarishlarni 
sezish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Ertakning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, 
qahramonlardan biri ijobiy, ikkinchisi salbiy bo‘ladi. Asar qahramoni kuchli va 
jasur bo‘lsa, u atrof olamni go‘zallik bilan boyitadi. 

Download 0,59 Mb.