1.3. Sun‘iy intelekt: fikrlaydigan mashinalar va ongli robotlar.
Intellekt tushunchasi ta'rif uchun bag‘oyat qiyin tushunchalar sirasiga kiradi.
Uzoq asrlar davomida insoniyatning eng zehni o‘tkir ilm peshvolari intellektning
aynan nima ekanligi haqida muttasil ilmiy-falsafiy munozaralar yuritib kelishgan.
Lekin bundayin ilmiy bahslar qanchalik darajada keskin yoki murakkab bo‘lmasin,
ularda o‘ziga xos mutlaq yakdillik bor edi: intellekt - insongagina xos bo‘lgan oliy
tushuncha o‘laroq qaralardi. Basharti, biror adabiy yoki fantastik asarda insondan
o‘zga mavjudot yoki narsaning ong va tafakkur sohibi bo‘lishi, qisqacha
aytganda -
intellektga egaligi haqida gap borsa hamki, bu o‘z nomi bilan badiiy to‘qima yoki,
fantastik uydirmadan nariga o‘tmagan. Suqrotdan boshlab, Eynshteyngacha bo‘lgan
davrlarda hatto eng yuksak zakovatli olimlarda ham intellektning sun'iy bo‘lishi
mumkinligi haqida jo‘yali jiddiy ilmiy fikrning o‘zi bo‘lgan emas.
Biroq, XX-asrning dastlabki choragidan boshlab vaziyat butunlay o‘zgardi.
Aniqrog‘i, insoniyat o‘z xizmati uchun elektron hisoblash mashinalari -
kompyuterlarni joriy qila boshlar ekan, intellekt masalasidagi
bahslar ham yangi
o‘zanga burildi. Insoniyat o‘z qo‘li bilan yaratilgan intellektual mashinalar -
kompyuterlar, robotlar va boshqa shunga o‘xshash mexanik-elektronik tizimlar
tomonidan muayyan intellektual salohiyat taqozo etuvchi masalalarni mustaqil hal
etishi, o‘zi qaror qabul qilishi va vaziyatga qarab o‘z
hatti-harakatlarini
muvofiqlashtira olishi mumkinligi kabi intellektual "hislatlari" bilan yuzma-yuz
keldi. O‘shanda ilk bora intellektning yasama shakli, ya'ni - sun'iy intellekt haqidagi
bahslar o‘rtaga chiqqan edi. Keling, ushbu maqolada biz ham yana bir bora o‘sha
muhim va qiziq masalaga - sun'iy intellekt masalasiga murojaat etib ko‘ramiz.
Avvalo "sun'iy intellekt" tushunchasining o‘zi haqida. "Sun'iy" so‘zining ma'nosi
ayon: u kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy bo‘lmagan narsani, ya'ni, inson qo‘li bilan
yaratilgan narsalarni nazarda tutadi. "Intellekt" so‘zini
esa bundayin oson
ta'riflashning imkoni yo‘q. Lug‘atlarda uning ma'nosi juda xilma-xil beriladi.
Masalan, intellektni "qaror qabul qila olish qobiliyati", "anglash qobiliyati" kabi
qisqa va lo‘nda ta'riflaridan tashqari, "bilish, idrok qilish va tahlil asosida, hamda,
yig‘ilgan tajriba hamda ko‘nikmalar vositasida yangi vaziyatlarga moslasha olish"
kabi uzundan uzoq ta'riflari ham bor. Ilmiy atama holidagi "sun'iy intellekt"
tushunchasi esa ilk bora 1956-yilda, Stenford universitetida o‘tkazilgan
ilmiy
anjumanda inglizcha "artificial intelligence" (AI) tarzida ilm-fanga taklif qilingan
edi. Shundan buyon mazkur tushuncha ilmiy jamoatchilik
orasida mustahkam
o‘rnashib qoldi.
Aytib o‘tganimizdek, sun'iy intellekt borasidagi jiddiy munozaralar ilk
EHMlarning paydo bo‘lishi bilan ibtido oladi. Lekin yanada teranroq nazar
tashlasak, intellektual masalalarni hal qilish vazifasini insondan boshqa obyetklarga
yuklashga qaratilgan urinishlar ancha avvalroq - Paskal
va Leybnitslar davridan
boshlangan. Chunonchi Leybnits 1672-yilda mashhur golland olimi Gyugens
huzurida mehmonda bo‘ladi va uning kun tartibining katta qismini, ilmiy
tadqiqotlarning faqat matematik jihatiga tegishli bo‘lgan murakkab hisob-kitoblarni
qo‘lda bajarish amaliyoti band qilayotganini ko‘radi. Leybnits Gyugensga achinish
bilan shunday yozgan edi: "Bu shunday ajoyib odamlarga nomunosib holat; U
boshqalarga, masalan, mashinaga ishonib topshirish mumkin bo‘lgan hisoblash
ishlarini xuddi qullar kabi, o‘zi bajarmoqda...". E'tibor bering: Leybnits "qullar kabi"
iborasini qo‘lladi. U uzundan-uzoq va hajman ulkan murakkab matematik hisoblash
amallarini olimning
qimmatli vaqtini band etmasdan, biror mashinaga topshirish
mumkinligi va bu orqali olimning diqqat-salohiyatini ilm-fanning boshqa, yanada
dolzarb masalalariga yo‘nalitirshga erishish kerakligini o‘ylab qolgan edi. Leybnits
tez orada - 1694-yilda "arifometr" deb nomlangan o‘zining
mexanik hisoblash
mashinasini tayyorladi va uni ilm-fan namoyondalariga havola etdi. Shu tarzda,
Paskal va Leybnits mashinalari mohiyatan intellektual masalalarni hal etishga qodir
ilk sun'iy vositalar o‘laroq tarixga kirdi. Lekin ularni sun'iy intellektga ega
mashinalar deb bo‘lmasdi. Chunki ular eng sodda arifmetik amallarni bajara olardi
xolos. Ammo nima bo‘lganda ham, inson shu choqqacha istisnosiz ravishda faqat
o‘zigagina xos bo‘lgan ongi, bilimi va tafakkuriga
tayanib hal qilib kelgan
intellektual masalalarni endilikda o‘zidan boshqa "birovga" - mashinaga topshirish
uchun ilk qadamlar tashlangandi...
