II BOB. Sun’iy intellekt va inson idrokining amaliy jihatdan
o’rganilishi
2.1 Sun’iy intellekt va inson idrokining amaliy jihatdan
o’rganishda Alan Tyuring testining ahamiyati
Ta'kidlanganidek, sun'iy intellekt haqida ilk haqiqiy jiddiy bahs-munozaralar
elektron hisoblash mashinalarining paydo bo‘lishi bilan maydonga chiqa boshlagan.
Mashinaning intellektga ega bo‘lishi mumkinligi haqidagi ilk jiddiy ilmiy
tadqiqotlar esa, zamonaviy informatika fanlarining asoschisi sanaladigan inson -
Britan fizigi va matematigi Alan Tyuring nomi bilan bog‘liq. Tyuring sun'iy
intellektning amalda imkonli yoki, imkosiz ekanligini isbotlash uchun o‘z nomi
bilan ataladigan (Tyuring testi) test taklif qiladi. Tyuring shunday deydi: agar
mashina o‘zini har jihatdan fikrlaydigan mavjudotdek tutsa, u intellektga ega
bo‘lishi kerak. Tyring testi quyidagicha o‘tkaziladi: inson va u bilan "suhbatlashishi"
kerak bo‘lgan mashina (ya'ni, kompyuter), boshqa-boshqa xonalarga joylashtiriladi
va ular bir-birini ko‘rmaydi (to‘g‘rirog‘i - inson kompyuterni ko‘rmaydi, zero,
kompyuter shundoq ham insonni ko‘rish xossasiga ega emas). Ular orasida darchada
monitor joylashtitladi. Inson o‘zi o‘tirgan xonadagi klaviaturadan, o‘zi istagan bir
necha savollarni kompyuterga matn ko‘rinishida terib kiritadi va javob talab qila
boshlaydi. Lekin u, aytganimizdek, devor ortida kompyuter yolg‘iz ekanini bilmaydi
va savollarini narigi tarafda ham o‘zi kabi boshqa bir inson o‘qib javob qaytaradi
deb o‘ylashi mumkin. Biroq, u kiritgan savollarga kompyuterning o‘zi, o‘ziga
avvaldan yuklangan dastur-algoritmalriga ko‘ra javob qaytaradi. Tyuring testining
mohiyati juda oddiy. Agar xonadagi inson, o‘zi bergan savollarga olgan javoblardan
shubhalanmay, o‘zi bilan inson gaplashyapti deb hisoblasa, demak unga javob
qaytargan mashinani sun'iy intellektga ega deb hisoblash mumkin. Muallif
tomonidan 1950-yilda fanga taklif qilingan ushbu test, ilmiy jamoatchilik va ayniqsa
faylasuflar orasida keskin shov-sguvga sabab bo‘ldi. Tanqidchilarning asosiy e'tirozi
shunda ediki, mashina faqat savollarga to‘g‘ri javob bergani uchungina intellektga
ega bo‘lib qolmaydi. Balki, intellekt boshqa o‘ziga xos jihatlarni - mulohaza, idrok
va shunga o‘xshash ongli ravishda bajariladigan neyrofiziologik-ruhiy jarayonlar
to‘plamini ham o‘z ichiga olish kerak. Sevinish, achinish, g‘azab va qo‘rquv singari
insoniy hissiyotlarning mashinada ham bo‘lishi mumkinligi haqida esa, gap ham
bo‘lishi mumkin emas. Tyuring testining sun'iy intellektning mavjudligini isbotlash
uchun yetarli emasligini isbotlash uchun esa, Dip Syorl ismli faylasuf boshqa bir,
lekin Tyuringnikiga o‘xshash test taklif qiladi. Syorl testi "Xitoycha xona" deb
nomlangan. Syorl Xitoyning eng gavjum shaharlaridan birida, aytaylik,
Shanxayning qoq markazidagi eng gavjum savdo markazida to‘rt tomoni zich berk
bo‘lgan kichika xona qurishni va u joyga Xitoy tilidan mutlaqo bexabar bo‘lgan
horijlik sayyohni o‘tkazishni taklif qiladi. Horijlik kishiga o‘z ona tili va Xitoy tili
o‘rtasidagi mukammal lug‘at kitoblarni berishadi. Savdo markaziga kelgan
qiziquvchan Xitoylar esa, ushbu g‘aroyib xonaga qilingan tuynukdan, ichkaridagi
odamga Xitoy tili va ierogliflarida qog‘ozga xat yozib savol kiritishadi. Ichkaridagi
asli horijlik bo‘lgan odam esa, o‘ziga berilgan savollarni avval lug‘atlar vositasida
o‘z ona tiliga tarjima qiladi, keyin yana o‘sha lug‘at yordamida javob tuzib,
tuynukdan tashqariga - savol muallifiga yo‘llaydi. Tashqaridagi Xitoylik esa javobni
o‘qib, undan qoniqish yoki qoniqmasligidan qat'iy nazar, ichkaridagi odamning
Xitoy millatiga mansub emasligini bilmaydi. Olgan javobiga ko‘ra esa, u o‘ziga
javob qaytargan shahsni ham Xitoy deb o‘ylashi ehtimoli juda katta. Chunki u o‘zi
bergan tilda javob oldi!...
Syorl va Tyuring testlari orasidagi bahs uzoq davom etdi. Lekin Tyuring ko‘p
o‘tmay o‘z joniga qasd qilidi va bu boradagi bahslar biroz tinchib qoldi. Qanchalik
qiziqarli bo‘lmasin, Tyuring va Syorl zamoni bo‘lgan 50-60 yilldarda ham sun'iy
intellekt masalasi shunchaki keskin ilmiy munozaralar ko‘rinishidan nariga
o‘tmagan. Olimlar sun'iy intellektning haqiqiy "basharasi" bilan yaqin orada yuzma-
yuz kelishlariga ishonishmas edi. Biroq, 1976-yilda ikki matematik olimlar - Kennet
Appel (1932-2013) va Volfgang Xaken (1928 yilda tug‘ilgan) butun ilm-fan olamini
hayratda qoldiruvchi bayonot bilan chiqish qilishdi. Ular to‘rtta rang haqida'gi
teoremani kompyuter vositasida isbotlashganini ma'lum qilishgan edi. To‘rtta rang
haqidagi teoremaning mohiyati shundaki, u istalgan turdagi xaritani faqat to‘rt xil
ranglar bilan bo‘yash va bunda umumiy chegaraga ega bo‘lgan istalgan ikkita hudud
turli xildagi ranglar bilan yaqqol farqlanib turishi kerak bo‘ladi. Appel va
Xakenlarning bayonoti ikki karra syurpriz bo‘lib chiqdi. Birinchidan, ular
matematika tarixida deyarli bir asrdan ziyodroq vaqt mobaynida isbotlanmay
kelaytotgan muhim teoremani isbotlashgan bo‘lsa, ikkinchidan, ular o‘z isbotlarini
o‘zlarining muayyan ilmiy mulohazalari va amaliy tajribalari vositasida emas, balki,
o‘z davrining ilg‘or elektron hisoblash mashinasi sanalgan IBM 370-160
kompyuterida bajarishgan edi. Teoremani isbotlash uchun kompyutergan 1200 soat,
boshqacha aytganda 50 kun vaqt kerak bo‘lgan...
O‘shanda olimlar endilikda haqiqatan ham mashinalar qandaydir bir
ta'qiqlangan hududga qadam qo‘yagini haqida jiddiyroq o‘ylay boshlashdi. Mashina
insongagina xos bo‘lgan deduktuv fikrlash xossasini o‘zlashtirgandek edi go‘yo.
Boz ustiga u yuz yildan ortiqroq vaqt davomida eng zehni o‘tkir matematiklar ham
tagiga yetolmagan murakkab masalani nisbatan qisqa muddatda - 50 kunda hal qilib
beragndi. Appel va Xakenning olamshumul isbotlashidan 13 yil o‘tib, yana bir
muhim matematik teorema - 10-chi tartibli loyihaviy tekislikning mavjud emasligini
uzil-kesil isbotlovchi amaliyot CRAY kompyuteri vositasida bajarildi. 100 soatdan
sal ortiq muddat davom etgan isbotlash jarayonida CRAY teorema talab qiladigan
barcha holatlarni (ularning umumiy soni milliarddan ziyod) tahlil qilib chiqdi.
Kompyuter, ya'ni, inson qo‘li bilan yasalgan mashina vositasida ikkinchi murakkab
teoremaning isbotlanishi, sun'iy intellekt borasida jiddiy o‘zgarishlar davri
kelganligidan darak berardi. Zero endilikda kompyuterlar shunchaki hisob-kitob
bilan bog‘qliq matematik amallarni avtomatik bajarish bilan cheklanib qolmay, balki
mulohaza yuritish va variantlar orasidan eng maqbulini tanlay olish bo‘rasida ham
insonga dov berishga kirishishgandi. Lo‘nda qilib aytganda, mashinalarda avtomatik
mulohaza qilish xossasi paydo bo‘ldi deb qarala boshlagandi.
Inttellektning sun'iy turi haqidagi bahslarning avj olishiga sabab bo‘lgan yana
bir narsa - mashina hamda inson o‘rtasida yuksak intellektual salohiyatni taqozo
etuvchi o‘yinlarni tashkil qilish, xususan kompyuter va grossmeyster o‘rtasida
shaxmatni bahsini o‘tkazish g‘oyasi bo‘lgan. Shaxmat matematikada mumtoz
kombinatorikaga oid murakkab masala sifatida qaraladi hamda, ilk EHMlarning
paydo bo‘lishi bilanoq, barcha zamonlardagi dasturchilar orasida, shaxmat o‘yinini
avtomatlashtirish borasida uncha-muncha urinishlar muttasil bo‘lib kelgan. Biroq
shunga qaramay, uzoq vaqtgacha (hozir ham) kompyuterga oddiy inson
shaxmatchini yengishga qodir intellktual uslublar tizimini yuklashga bo‘lgan
urinishlar samarasiz ketmoqda. Tasavvur qiling, kompyuter dasturiga biz shaxmat
o‘yini qoidalarini algoritmini kiritdik. Kompyuter esa, shaxmatda yuzaga keladigan
har bir vaziyatdan eng optimal yurishni tanlashi kerak. Shaxmatdagi bo‘lishi
mumkin bo‘lgan yurishlar miqdori esa 10123 taribli raqam, boshqacha aytganda, bu
butun koinotdagi elektronlar sonidan ham ziyod raqam deb qaraladi. Ya'ni, barcha
ehtimoliy yurishlar variantlarini xotirada saqlay olishi uchun, kompyuter xotirasi
koinotdek katta bo‘lishi kerak! Bu esa mutlaqo imkonsiz narsadir. Ko‘rinib
turibdiki, Xitoycha xona yoki, Tyuring testidan farqli o‘laroq, shaxmat borasidagi
intellktual uslublarni mexanik vositada - kompyuterda immitartsiya qilishning
imkoni yo‘q. Balkim siz kompyuter tomonidan jahonning eng yetakchi
grossmeysteri - jahon chempioni Garri Kasparovni mag‘lub etilganini eshitgandirsiz
va shu asosga ko‘ra, kompyuterning shaxmat salohiyatini yuqorida pasaytirib
yuborganimizni aytmoqchi bo‘larsiz. Gap shundaki, o‘shanda (1996 yil) istisnosiz
ravishda faqat shaxmat o‘yini uchun dasturlangan Deep Blue superkomyuteri (!)
avvaliga oltita partiyadan to‘rttasida Kasparovga yutqazgan (4:2)! Insonga qarshi,
soniyasiga 100 millionta yurishni tahlil qila oladigan va eng maqbul variantni tanlay
oladigan mashina qarshi chiqqan edi. Shunda ham Kasparov g‘olib chiqdi! Keyin
esa Kasparovga qarshi, Deep Bluening yanada kuchaytirilgan, soniyasiga 200
million yurishnu tahlil qilib, eng maqbulini tanlay oladigan modifikatsiyasi qarshi
qo‘yildi. Bu safar esa mashina g‘olib keldi. Lekin Kasparov piyodani qurbon qilish
orqali qarshi hujumga o‘tishni rejalashtirgan holatda, kompyuter dasturi o‘rniga
biror inson aralashib yurishni amalga oshirgan degan shubha mavjud. Zero
kompyuter har qancha kuchli bo‘lmasin, bu kabi "ayyorona yurish"larning
mohiyatini anglashi mumkin emas deb hisoblardi Kasparov. O‘yin yakunida u
e'tirozini
IBM
kompaniyasiga
ma'lum
qilganida,
kompaniya
vakillari
kompyuterning o‘yin davomida qilgan barcha yurishlari va uni mashina bosqichida
bajarilishiga javob beruvchi barcha algoritmlarni chop etib, xolis ekspertlar guruhiga
havola qilishga va'da berishgan edi. Lekin oradan mana qariyb 20 yil muddat o‘tsa
hamki, IBM o‘sha o‘yin natijasinining algoritmik hisobotini yashirib, sir saqlab
kelmoqda. Bu esa, itellektual o‘yinga g‘irromlik aralashgani haqidagi shubhalarni
asosli deb qaralishini taqozo etadi. Ya'ni, insonni sun'iy intellekt emas, baribir, o‘zi
singari insonning aralashuvi mag‘lub etgan bo‘lib chiqmoqda.
Agar basharti, kompyuterning shaxmatda odamni yutganini baribir tan olishga
to‘g‘ri kelgan taqdirda ham, mashinaning intellektga ega ekanligi borasida boshqa
bir, o‘xshash o‘yin-tajriba bilan tekshiruv o‘tkazish mumkin. Masalan, qoida va
o‘ynalishiga ko‘ra shaxmatga juda yaqin bo‘lgan xitoycha Go o‘yini bor. Bu o‘yin
shaxmatga qaraganda ancha sodda va yurishlar soni ham unchalik ko‘p emas. Lekin,
Go o‘yinini mashina va inson o‘rtasida o‘tkazilsa, shaxmatdagidan farqli o‘laroq,
bunda yosh, tajribasiz o‘yinchi ham kompyuterni juda osonlik bilan yutib qo‘ya
oladi. Sababi shaxmatda muayyan donalarning qiymati turlicha va ularning
yurishdan keyingi egallaydigan eng optimal vaziyatini tahlil qilish mumkin. Lekin
go o‘yinida hamma donalarning qiymati bir xil va go taxtasi ham shaxmat taxtasidan
ko‘ra deyarli 5 barobar kattaroq bo‘ladi. Shunga muvofiq yurishlar variantlari ham
yanda ulkan raqamni hosil qiladi. Qolaversa, go o‘yinidagi har bir yurish keyingi
yuzlab yurishlarga ta'sir qiladi. Kompyuter esa, qanchalik tezkor bo‘lmasin, bu
darajadagi ko‘p variantlar ichidan eng maqbulini oldindan ko‘ra bilmaydi va tanlay
olmaydi ham. Shunday ekan, sun'iy intellektning salohiyati insonniki bilan tenglasha
olishi haqidagi gaplar yana soyada qolib keta boshlamoqda. Yuqoridagilardan
xulosa qilsak, haqli savol tug‘iladi: kompyuter biz uchun (bizning o‘rnimizga)
fikrlay oladimi?
Fikrlash jarayonini avtomatlashtirish masalasi ham sun'iy intellekt tushunchasi
bilan uzviy bog‘liqlikka ega. Mashinaning fikrlashi birmuncha g‘ayrioddiy
ko‘rinadigan g‘oyadir. Hozirgi kunda "intellektual" deb nomalanadigan
mashinalarning, ya'ni, sun'iy intellekt "egalari"ning imkoniyatlari inson kabi fikrlash
darajasida emas. Ulardan olinadigan eng maksimum natija, hozirda murkkab, uzoq
vaqt talab qiluvchi va bir necha minglab xususiy va umumiy hollarni tahlil qilib
chiqishni taqozo etuvchi ilmiy farazlarni, asosan matematik teoremalarni va shunga
o‘xshash ho kazolarni muayyan shartlar asosida tezkorlik bilan tekshirib, natiajsini
ma'lum qilish bo‘lmoqda xolos. Ba'zan turli OAVlar orqali og‘iz ko‘pirtirib shov-
shuv qilinayotgan robot-androidlarning ham intellektual salohiyati aytaylik
o‘rtamiyona bilim darajasidagi o‘rta maktab bitiruvchisining bilim darajasichalik
emasdir. Shunga qaramay, shubhasiz, intellektual tizimlar hozirdayoq inson og‘irini
yengil qilishda, ma'nan mushkul va kuchli aqliy zo‘riqishni talab qiluvchi ishlarni
osonlashtirish va eng muhimi havfsizlashtirishda ular yaqin yordamchimizga
aylanib
bormoqda.
Yorqin
misol
sifatida
aeroportlarda
parvozlarni
muvofiqlashtirishga xizmat qiluvchi axborot-tahlil tizimlarini keltirish mumkin.
Ular, mavjud meteorologik vaziyat, samolyotlarning yetib kelish va uchib ketish
jadvali, masofa, tezlik va shunga o‘xshash yuzlab parametrlarni umumlashtirgan
holda, umumiy vaziyatni nazorat qiladi hamda, insonga - muhandisga eng maqbul
rejim haqida ma'lumotlarni taqdim etadi. Samolyotlarning o‘zidagi avtopilot
imkoniyatini ham shu qatorga qo‘shish mumkin. U parvoz davomida bemalol
uchuvchini o‘rnini egallab, ulkan laynerni boshqarib borishi mumkin. Bunday
tizimlar odatda ekspert tizimlar ham deyiladi. Lekin nima bo‘lganda ham, ular
dasturchilar tomonidan avvaldan belgilangan va mashina xotirasiga yozuilgan
muayyan algortim doirasida ishlaydi xolos. Aytaylik, algoritmda ko‘zda tutilmagan
favqulodda vaziyatlarda mustaqil ijodiy (kreativ) noan'anaviy qaror qabul qila
olmaydi. Baribir uchuvchi avtopilotdan voz kechib, o‘z bilimi va tajribasiga
tayanadi. Shunday ekan, hozirgi kundagi eng yuksak nou-xau timsoli bo‘lgan eng
mukammal intellektual mashinalarini ham inson kabi ong va tafakkur darajasiga ega
deb bo‘lmaydi. Ong va tafakkur esa intellektning asosidir. Shunga ko‘ra, sun'iy
intellekt atamasi, nazarimda biroz oshrib yuborilgandek go‘yo. Zero, sun'iy
mulohaza yuritadigan, to‘g‘rirog‘i avtomatik tahlil qiladigan mashinalar, balki
tahlilni bizdan ko‘ra tezkorroq bajarar, balki ularning xato qilish koeffitsiyenti
biznikdan pastdir. Lekin ularda ijodiy yondoshuv, hissiyot, hamda avvaldan biror
narsani ko‘zlab ish tutish hislati umuman mavjud emas. Ustiga ustak, shunday sun'iy
intellektni ham, siz bilan bizga o‘xshagan inson yaratgan!
Endi qiziq qiziq bir faktga e'tiboringizni qaratmoqchiman. Ma'lumki, har
qanday kompyuter, demakki, sun'iy intellektga ega mashina, ikkilik sanoq tizimi
asosida ishlaydi. Bu haqidan maktab informatika kursida yetralicha ma'lumot
beriladi. Atiga ikkita raqamdan iborat sanoq tizimida esa, muayyan algoritmalarni
bajarishda o‘ziga xos cheklov-chegaralar yuzaga keladi. Xossatan, haqiqiy sonlar
bilan ishlashda, yoki taqribiy hisoblashlarda ikkilik sanoq tizimi yaramaydigan
vaziyatlar yuzaga keladi. 1991-yilda matematik olim Devid Stautmayer 18 ta turli
xildagi hisob-kitob amaliyotlarni kompyuter dasturi yordamida bajarib, ularning
barchasida natija noto‘g‘ri chiqqanini, ya'ni, kompyuter (sun'iy intellekt) noto‘g‘ri
ishlaganini isbotlab berdi. Demak, sun'iy intellekt-kompyuter hamma masalani ham
to‘g‘ri hal qila olmasligining jiddiy ilmiy asosi bor ekan. Shu asosga ko‘ra,
qo‘rqmay aytish mumkinki, sun'iy intellekt hali-beri tabiiy intellektga dov bera
olmaydi. Uning ayrim xususiy hollarda (asosoan matematikada) insondan o‘zib
ketishi esa, tezkorlik xossasi evaziga xolos... Fikrlaydigan mashina, yoki sun'iy
intellekt esa, hozircha fantast yozuvchilar, hamda entuziast dasturchilarning orzusi
o‘laroq qolib ketmoqda. Balki shu yaxshidir?!...
Olimlar sun'iy intellekt (Sun’iy intelekt) bilan tajriba o'tkazishga ishtiyoq bilan
qarashsa-da, ko'p odamlar bu hodisadan ehtiyot bo'lishadi. Hatto Tesla rahbari Elon
Mask ham buni insoniyat uchun "asosiy tahdid" va urush va ishsizlikning mumkin
manbasi deb atagan.
Keling, sun'iy aql bilan bog'liq 8 ta qiziqarli faktlarni ko'rib chiqamiz.
| 