1.2. Delphining operatorlari
Hozirgi kunda juda koʼp algoritmik tillar mavjud. Bu tillar ichida Paskal tili
universal tillardan biri boʼlib, boshqa tillarga qaraganda imkoniyatlari kengroq
tildir. Soʼngi yillarda Paskal tili juda takomillashib, tobora ommalashib bormoqda.
Paskal tilida programa tuzish uchun Turbo Paskalь va Delьfi dasturlash vositalari
mavjud. Bu dasturlash vositalari zamonaviy kompьyuter texnologiyasining hamma
talablarini oʼz ichiga olgan va unda dastur tuzuvchi uchun hamma qulayliklar
yaratilgan.
Delphi dasturlash vositaci Turbo Pascal tilining rivoji boʼlgan Object Pascal
tilini ishlatadi. Hozirgi kunda bu tilga juda koʼplab yangiliklar kiritilgan uning
10
imkoniyatlari yanada kengaytirilgan, shu sabab bu tilni Delphi tili deb ham atash
mumkin.
Delphi tili ham boshqa dasturlash tillari kabi oʼz alfavitiga va belgilariga ega.
U 26 bosh lotin harflarini, 0 dan 9 gacha boʼlgan arab raqamlarini va quyidagi
belgilarni ishlatadi: boʼshliq belgisi; 4 ta arifmetik amallar + , - , * , / ; mantiqiy
amallarni bajarish uchun <, >, <=, >= , <>, = belgilarini ishlatadi. Bulardan
tashqari vergul, nuqta, ikki nuqta, kichik qavs, katta va oʼrta qavslar. Dasturda
izohlar istalgan joyda berilishi mumkin. Ular katta qavs ichida yoziladi.
Masalan. Program ad; { Bu dastur nomi }
1.2 O'zgarmaslar, o'zgaruvchilar va standart funksiyalar
Haqiqiy turdagi sonlar umumiy holda quyidagi koʼrinishda boʼladi:
s a1a2...an. b1b2...bk
Bu yerda s ishora (+ yoki -) yoki bush joy; a1a2...an butun qism; b1b2...bk kasr
qism. Masalan: +3,147 soni +3.147 yoki 3.147
-143,03 soni -143.03
57,0 soni 57.0
0,493 soni 0.493 yoki .493
Haqiqiy sonlarning oʼzgarish diapazoni kompьyuterning turiga karab turlicha
boʼladi.
10-38 koʼrinishda ifodalanishi ham mumkin, yaʼni . Bunday sonlar quyidagicha yoziladi .
Masalan:
0,43•10-6 .43E-6
0,0003 3E-4
Butun sonlar umumiy holda quyidagicha yoziladi s a1a2...an.
Masalan:
+345 soni +345 yoki 345
11
-106 soni -106
Butun sonlar oʼzgarish diapozoni -32768 dan +32767 gacha. Аgar butun son
qiymati bu dipazondan chiqsa, u haqiqiy son shaklida ifodalanadi yoki kompьyuter
turiga qarab, u oʼnoltilik sanoq sistemasida ifodalanishi ham mumkin. Belgililar
qoʼshtirnoq ichida yoziladi. Yozilish diapazoni 0 dan 255 tagachadir. Misol.
"Paskalь", "405.5"
Paskal tilida identifikator soʼzi ishlatilib dasturda obʼektlarni nomlashda ishlatiladi.
Oʼzgarmaslarni, oʼzgaruvchilarni, belgi(metka), protsedura va funktsiyalarni
belgilashda ishlatilgan nom identifikatorlar deyiladi. Identifikatorlar lotin alfaviti
harflaridan boshlanib qolganlari belgi yoki raqam ketma-ketligidan tashkil topgan
boʼlishi mumkin. Masalan: xx, xx1, alfa&.
Delphi tilida dastur ishlashi mobaynida qiymati oʼzgarmaydigan identifikatorlar
oʼzgarmaslar deyiladi va ular dasturning bosh qismida Const soʼzi bilan eʼlon
qilinib unga aniq qiymat tenglashtiriladi.
Misol.
Const aa1=2.27;
Pi=3.14;
radius=14;
Dastur ishlashi mobaynida qiymatlari oʼzgarishi mumkin boʼlgan identifikatorga
oʼzgaruvchilar deyiladi va ular dastur bosh qismida Var soʼzi bilan eʼlon qilinadi.
Oʼzgaruvchilar nomi keltirilib, ularning turlari beriladi. Oʼzgaruvchilarning eng
koʼp ishlatiladigan turlari butun, haqiqiy, belgili, qator va mantiqiydir. Ular mos
ravishda butun - Integer, haqiqiy - Real, belgili - Char, qator (matn) - String va
mantiqiy - Boolean deb yoziladi.
Masalan: Var a, d1, alfa : Integer;
c121, df : Real;
Etx, xx : Char;
12
St,Sw: String;
fl : Boolean;
Mantiqiy oʼzgaruvchilar faqat ikkita qiymat qabul qiladi: "True" (chin) va "False"
(yolgʼon).
Dasturda arifmetik va mantiqiy ifodalar oʼzgaruvchi, oʼzgarmas, standart
funktsiyalar, qavslar va amal belgilari orqali tashkil qilinadi.
Ifodalarda hisoblashlar tartibi qavslar ichidagi ifodalar bajarilgandan keyin
quyidagi tartibda bajariladi:
1.NOT amali;
2. *, /, DIV, MOD, AND;
3.+, -, OR;
4.taqqoslash belgilari: <, >, <=, >=, <>, =, IN.
Ifodadagi amal natijasi qanday turda boʼlishi amallarda qatnashayotgan
oʼzgaruvchilarning turlariga bogʼliq. Аgar ikkita oʼzgaruchining turi Integer yoki
Real boʼlsi, amal natijasi ham Integer yoki Real boʼladi. Аgar biri Integer
ikkinchisi Real boʼlsa natija Real boʼladi. NOT, OR, AND va taqqoslash
amallarining natijalari esa Boolean turida boʼladi.
Kompьyuter foydalanuvchi tomonidan qoʼyilgan masalani aniq va tushunarli
koʼrsatmalar berilgandagina bajara oladi. Bu koʼrsatmalar maʼlum bir maʼnoni
anglatuvchi soʼzlardan iborat boʼlib, kompьyuterga qanday operatsiyani bajarish
lozimligini bildiradi va bu koʼrsatmalarga operatorlar deyiladi. Operatorlar dastur
ishlaganda ketma-ket ravishda bajariladi. Delphi tilida bir satrga bir necha
operatorlarni yozish umkin.
Delphi tilida dastur matni bosh va asosiy boʼlimdan tashkil topadi. Bosh boʼlim
dastur nomi va oʼzgaruvchilar, oʼzgarmaslar, massivlar, belgilar(metkalar),
13
protseduralar va funktsiyalarni tavsiflashdan iborat boʼladi. Аsosiy boʼlim dastur
tanasi deyilib, unda dasturda bajariladigan hamma operatorlar ketma-ketligi
beriladi va u Begin (boshlamoq) soʼzi bilan boshlanib End (tugash) soʼzi bilan
tugaydi. Umumiy holda dastur strukturasi quyidagi koʼrinishga ega:
Program ;
Uses ;
Label ;
Const ;
Type ;
Var ;
Begin
End.
1.3.Ma'lumotlar turlari
Maʼlumotlar turlarini Delphi tilida umumiy holda ikkiga ajratish mumkin:
•
standart turlar. Bu turlar oldindan Delphi tili tomonidan aniqlangan boʼladi;
•
dasturchi tomonidan kiritiladigan (aniqlanadigan) turlar.
Standart turlar tarkibiga quyidagilar kiradi: butun, haqiqiy, belgili (simvol), qator
(strok), mantiqiy, koʼrsatgichli va variant.
Dasturchi turlarni dasturning Var boʼlimida oʼzgaruvchilarni tavsiflashda aniqlaydi
yoki maxsus turlarni aniqlash uchun boʼlim boʼlgan -turlarni tavsiflash Type
boʼlimida aniqlaydi.
14
Bu boʼlim umumiy holda quyidagicha boʼladi.
Type
=;
Misol:
Type
TColor=(Red,Blue,Black);
Var Color1,Color2,Color3: TColor;
Type boʼlimida dasturchi tomonidan yangi Tcolor nomli tur kiritilayapdi va u
Red,Blue,Black mumkin boʼlgan qiymatlarni qabul qilishi mumkin.
Var boʼlimida dasturchi tomonidan turi aniqlangan uchta Color1,Color2,Color3
oʼzgaruvchilar tavsiflanmoqda.
Bu oʼzgaruvchilarni toʼgʼridan toʼgʼri quyidagicha ham tavsiflash mumkin.
Var Color1,Color2,Color3: (Red,Blue,Black);
Standart turlarni Type boʼlimida tavsiflash shart emas, ularni toʼgʼridan toʼgʼri Var
boʼlimida tavsiflash mumkin.
Delphida standart turlarni quyidagicha klassifikatsiya qilish mumkin.
Oddiy
Tartibli
Butun
Belgi
15
Mantiqiy
Sanoqli (Perechislyaemыy)
Chegaralangan
Haqiqiy
Qator
Struktura
Toʼplam
Massiv
Yozuv
Fayl
Klass
Interfeys
Koʼrsatgichli
Protsedurali
Variant
Oddiy turlarga tartiblashgan va haqiqiy turlar kiradi. Tartiblashgan turlar shu bilan
xarakterlanadiki uning har bir qiymati oʼzining tartiblangan nomeriga ega. Haqiqiy
tur qiymatlari kasr qismidan iborat boʼlgan sonlardan iboratdir.
Tartiblashgan turlarga butun, belgili, mantiqiy, sanoqli va chegaralangan turlar
kiradi.
16
Butun turlar. Butun turlar butun sonlarni tasvirlash uchun ishlatiladi. Jadvalda
Delphi 7 da ishlatiladigan butun turlar roʼyxati keltirilgan.
Tur Oʼzgprish diapazoni
Oʼlcham (baytda)
Integer
-2147483648..2147483647 4
Cardinal
0..4294967295 4
Shjrtint
-128..127
1
Smallint
-32768..32767 2
Longint
-2147483648..2147483647
4
Int64 -263..263-1 8
Byte
0..255 1
Word 0..65535 2
LongWord 0..4294967295 4
Haqiqiy turlar. Haqiqiy turlar haqiqiy sonlarni tasvirlash uchun ishlatiladi. Jadvalda
Delphi 7 da ishlatiladigan haqiqiy turlar roʼyxati keltirilgan.
Tur Oʼzgrish diapazoni
Oʼlcham (baytda)
Real 5.0*10-324..1.7*10308
8
Real48
2.9*10-39..1.7*1038
6
Single
1.5*10-45..3.4*1038
4
Double
5.0*10-324..1.7*10308 8
Extended
3.6*10-4951..1.1*104932
10
Comp
-263+1..263-1
8
17
Belgili turlar. Maʼlumotlarning belgili turlari faqat bitta belgini saqlash uchun
xizmat qiladi. Jadvalda Delphi 7 da ishlatiladigan belgili turlar roʼyxati keltirilgan.
Tur Oʼlcham (baytda)
Char 1
ANSChar 1
WideChar 2
Mantiqiy turlar. Mantiqiy turlar chin (True) yoki yolgʼon (False) qiymatning birini
qabul qiladi. Jadvalda Delphi 7 da ishlatiladigan mantiqiy turlar roʼyxati
keltirilgan.
Tur Oʼlcham (baytda)
Boolean
1
ByteBool
1
WordBool 2
LongBool 4
1.4.Ma'lumotlarni kiritish va chiqarish operatorlari
Biror bir masalani yechishning chiziqli boʼlgan algoritmiga dastur tuzishda
algoritmdagi keltirilgan ketma-ketliklar asosida operatorlar yoziladi. Bunday
dasturlarni tuzushda asosan oʼzgaruvchilar qiymatini kiritish, natijalarni chiqarish
va shu bilan birga oʼzlashtirish operatorlari ishlatiladi.
Dasturdagi oʼzgaruvchilar qiymatlarini dastur ichida oʼzlashtirish operatori
yordamida ham berish mumkin. Lekin dasturda oʼzgaruvchi qiymatini tashqaridan
kiritish qulaylik tugʼdiradi va umumiylikni taʼminlaydi.
Read operatori oʼzgaruvchilar qiymatlarini ekrandan kompьyuter xotirasiga kiritish
uchun ishlatiladi. U quyidagi koʼrinishlarga ega.
18
Read(c1,c2,...,cn);
Readln(c1,c2,...,cn);
Readln;
bu yerda c1,c2,...,cn - oʼzgaruvchilar nomi; ln - qoʼshimchasi qiymatni kiritib
keyingi qatorga oʼtishni bildiradi.
Misollar: Read(Sm1,Sm2);
Readln(x1,x2,x3);
Readln;
Bu yerda birinchi operator Sm1 va Sm2 oʼzgaruvchilar qiymatini ekrandan kiritadi.
Ikkinchi operator esa x1,x2,x3 oʼzgaruvchilar qiymatini ekrandan kiritadi va
kiritishni keyingi qatorga oʼtkazadi. Oxirgi operator esa kiritishni kutadi va qator
oʼtkazadi.
Write operatori oddiy maʼlumotlarni va oʼzgaruvchilar qiymatlarini
kompьyuter ekraniga chiqarish uchun ishlatiladi. U quyidagi koʼrinishlarga ega.
Write(c1,c2,...,cn);
Writeln(c1,c2,...,cn);
Writeln;
bu yerda c1,c2,...,cn - oddiy matnlar yoki oʼzgaruvchilar nomi; ln - qoʼshimchasi
chiqarishni keyingi qatorga oʼtishni bildiradi.
Misollar: Write(Summa);
Write(‗Natija yuk);
Write(‗Tenglama yechimi x1=, x1, x2=, x2);
19
Oddiy maʼlumotlarni chiqarishda ular matn deb qaraladi va u qoʼshtirnoq
ichida yoziladi. Chiqarish operatori yordamida oʼzgaruvchilar qiymatini format
koʼrinishda ham berish mumkin:
Write(c:m:n);
bu yerda s-oʼzgaruvchi; m-shu oʼzgaruvchi qiymati uzunligi; n-qiymatning kasr
qismi va unda n-1 | 