Kurs ishining maqsadi: Talabalarga Delphi dasturlash tili haqida umumiy
ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish, ular yordamida
dasturi tuzishni va uni o‗qiy olishni o‗rgatish orqali talabalarni dasturlashni o'qitish
fanlariga qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishining vazifasi: -bo‗lajak dasturchilarga delphi dasturlash tili
bo‘yicha tayyorgarligi tizimi mazmunining nazariy va amaliy holatini o‗rganish va
tahlil qilish; -talabalarga turli dasturlarni tasvirlashdagi o‘ziga xos xususiyatlarni
va ularning turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish; - talabalarning
mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta‘lim tizimida ―Informatika o‘qitish
metodikasi‖ bakalavriyat ta‘lim yo‗nalishi talabalariga dasturiy, amaliy ta‘lim
berish jarayoni.
Kurs
ishining
predmeti:
Bo‗lajak
dasturchilarni
tayyorlash
bo‗yicha tahsil olayotgan talabalarning delphi muhandisligi ilmini egallash
jarayonidagi ta‘lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, besh paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‗yxatidan iborat bo‗lib jami 30 sahifani
tashkil etadi
5
I BOB DELPHI DASTURLASH TILINING OPERATORLARI
1.1. Dasturlash tilining elementlari
Delphi - Windows muhitida ishlaydigan dastur tuzish uchun qulay bo‘lgan
vosita bo‘lib, kompyuterda dastur yaratish ishlarini avtomatlashtiradi, xatoliklarni
kamaytiradi va dastur tuzuvchi mehnatini engillashtiradi. Delhida dastur
zamonaviy vizual loyihalash texnologiyasi asosida ob‘ektga yo‘naltirilgan
dasturlash nazariyasini hisobga olgan holda tuziladi. Delphi sistemasi Turbo Pascal
7.0. tilining rivoji bo‘lgan ob‘ektga yo‘naltirilgan Object Pascal dasturlash tilini
ishlatadi.
Hozirgi kunda juda ko‘p algoritmik tillar mavjud. Bu tillar ichida Paskal tili
universal tillardan biri bo‘lib, boshqa tillarga qaraganda imkoniyatlari kengroq
tildir. So‘ngi yillarda Paskal tili juda takomillashib, tobora ommalashib bormoqda.
Paskal tilida programa tuzish uchun Turbo Paskal va Delfi dasturlash vositalari
mavjud. Bu dasturlash vositalari zamonaviy kompyuter texnologiyasining hamma
talablarini o‘z ichiga olgan va unda dastur tuzuvchi uchun hamma qulayliklar
yaratilgan.
Delphi dasturlash vositaci Turbo Pascal tilining rivoji bo‘lgan Object Pascal
tilini ishlatadi. Hozirgi kunda bu tilga juda ko‘plab yangiliklar kiritilgan uning
imkoniyatlari yanada kengaytirilgan, shu sabab bu tilni Delphi tili deb ham atash
mumkin. ob‘ektga yo‘naltirilgan komponentalar modellari; dastur ilovalarini
vizual tuzish; ma‘lumotlar bazasini tuzish uchun yuqori masshtabli vosita.
Ma‘lumki dastur tuzish sermashaqqat jarayon, lekin Delphi tizimi bu ishni
sezilarli darajada soddalashtiradi va masala turiga qarab dastur tuzuvchi ishining
50- 80%ni tizimga yuklaydi. Delphi tizimi dasturni loyihalash va yaratish vaqtini
kamaytiradi, hamda Windows muhitida ishlovchi dastur ilovalarini tuzish
jarayonini osonlashtiradi.
6
Delphi o‘zida bir qancha zamonaviy ma‘lumotlar bazasini boshqarish
tizimlari dasturlash texnologiyalarini ham ma‘lumotlar bazasini yaratishda
ishlatadi.
Delphi tili ham boshqa dasturlash tillari kabi o‘z alfavitiga va belgilariga ega.
U 26 bosh lotin harflarini, 0 dan 9 gacha bo‘lgan arab raqamlarini va quyidagi
belgilarni ishlatadi: bo‘shliq belgisi; 4 ta arifmetik amallar + , - , * , / ; mantiqiy
amallarni bajarish uchun <, >, <=, >= , <>, = belgilarini ishlatadi. Bulardan
tashqari vergul, nuqta, ikki nuqta, kichik qavs, katta va o‘rta qavslar. Dasturda
izohlar istalgan joyda berilishi mumkin. Ular katta qavs ichida yoziladi.
Masalan. Program ad; { Bu dastur nomi }
Delphi — dasturlash tillaridan biri. Borland firmasi tomonidan ishlab
chiqarilgan. Delphi dasturlash tili ishlatiladi va avvaldan Borland Delphi paketi
tarkibiga kiritilgan. Shu bilan bir qatorda 2003-yildan hozirgacha qoʻllanilayotgan
shu nomga ega bo'lgan. Object Pascal — Pascal tilidan bir qancha kengaytirishlar
va toʻldirishlar orqali kelib chiqqan boʻlib, u ob‘yektga yoʻnaltirilgan dasturlash tili
hisoblanadi.
1.Dasturlashning rivojlanish bosqichlari. Ilovalar (amaliy dasturlar) yaratish
vositalarining rivojlanishini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin:
Dastlab yaratilgan kompyuterlarda dastur bevosita mikroprotsessorning
buyruqlari (mashina kodi) ketma-ketligi ko‗rinishida yozilgan. Bu esa dasturlash
uchun juda katta kuch va vaqt talab qilgan, dasturdagi xatolarni topish mushkul
bo‗lgan. Bu ishni bir oz bo‗lsada osonlashtirish uchun mikroprotsessor buyruqlari
uchun qisqa nomlar kiritilgan va maxsus dastur bunday nomlarni mashina kodi
(mikroprotsessor buyruqlari)ga o‗girib bergan. Hosil bo‗lgan dastur kodi bevosita
kompyuterda bajarilgan. Bunday dasturlash Assembler tilida dasturlash deb
atalgan.
Kompyuterlar ommaviy ishlab chiqarila boshlangach (uchinchi avlod
kompyuterlari), ularda operatsion tizim vujudga keldi. Bunday kompyuterlarda
dasturlash uchun yuqori darajadagi dasturlash tillari yaratildi. Dasturlash endi
7
kompyuterning mashina kodiga bevosita bog‗liq bo‗lmay qoldi. Dasturlash tili
odamlar orasidagi muloqot tiliga ko‗proq o‗xshab bora boshladi. Masalan, bu
tillarda agar x>0 bo‗lsa, u holda y=ln(x) kabi jumlalardan foydalanish mumkin
bo‗lgan.
Navbatdagi bosqichda kompyuterda yechiladigan masala bir necha kichikroq
va osonroq masalalarga ajratilgan. Zarurat bo‗lganda, ular ham o‗z navbatida
yanada kichikroq masalalarga bo‗lib chiqilgan. Bu esa bitta masala bo‗yicha bir
nechta, ba‘zan o‗nlab dasturchilar birgalikda shug‗ullanishlariga imkon berdi.
Yaratilayotgan dasturiy vositalarning, ya‘ni ilovalarning sifati yanada oshdi,
dasturlar yanada murakkablashdi, dasturlar ko‗proq imkoniyatlarga ega bo‗ldi.
Bunday dasturlash tuzilmaviy dasturlash deb atalgan. Biz bilgan dasturlash tili
Turbo Pascal shunday tillar jumlasiga kiradi. Masalani kichikroq masalalarga
ajratish hamda dasturlash protseduralar va funksiyalar yordamida amalga
oshirilgan.
Dasturlashning navbatdagi bosqichi obyektlarga yondashgan dasturlash
deb ataladi. Bu birinchi navbatda shaxsiy kompyuterlarning keng tarqalishi va
ularda ishlashni yanada oson va qulay qilish maqsadida yaratilgan grafik
operatsion tizimlar (ularga hozirgi paytda keng tarqalgan Windows ham kiradi)
bilan bog‗liq.
Biz bilamizki, axborotni qayta ishlash usulini ma‘lum bo‗lgan ma‘lumot deb
atash mumkin. Har qanday axborotni obyekt deb qarashimiz mumkin. Turbo
Pascalda ma‘lumotlar o‗zgaruvchi va o‗zgarmaslarga bo‗linadi. Ularni qayta
ishlash usullari (qayta ishlash algoritmlari) alohida protseduralar va funksiyalar
ko‗rinishida bo‗ladi.
Obyektlarga mo‗ljallangan dasturlashda avvallari birlashtirish mumkin
bo‗lmagan bu ikki unsurni birlashtirish imkoni paydo bo‗ldi. Ular orasidagi farq
yo‗qola boshladi. Natijada axborot bilan ishlash yanada qulay va yanada osonroq
bo‗lib qoldi. Bu esa bitta dastur ustida o‗nlab, yuzlab va hatto minglab dasturchilar
8
birgalikda ishlashlariga imkon berdi. Yaratilgan amaliy dasturiy vositalarning
imkoniyatlari keskin oshib ketdi.
Yaratilayotgan dasturiy vositaning o‗zini ham axborot deb qarash mumkin.
Demak, dastur kodini yaratishda ham obyektlardan foydalanish mumkin. Masalan,
har bir dasturning o‗z oynasi bo‗ladi. Dastur oynasining bo‗yi va eni kabi xossalari
(oyna obyekti xossalari) bor, oynani yaratish, yopish, joyini va o‗lchovlarini
o‗zgartirish kabi qayta ishlash usullari (oyna obyekti usullari) yordamida dastur
oynasi bilan ishlashni osonlashtirish mumkin. Agar oyna degan obyekt yaratilgan
bo‗lsa, dastur oynasi bilan ishlash bu obyektning xossalarini kerakli tarzda
o‗rnatish va obyekt usullaridan kerakli joyda foydalanish ko‗rinishida juda oson
kechadi. Natijada dasturlash yanada osonlashdi, yaratilayotgan dasturlarning sifati
yanada oshdi.
Endi ilova yaratish uchun boshqalar tomonidan yaratilgan tayyor obyektlarni
dasturga kiritish va ularning xossalarini kerak bo‗lgandek qilib o‗rnatish yetarli
bo‗lib qoldi. Bunday dasturlash vizual dasturlash deb ataladi
Zamonaviy dasturlash muhitlari. Bugungi kunda keng tarqalgan dasturlash
muhitlarida asosan uchta dasturlash tili: Si, BASIC, Pascal dan keng foydalaniladi.
Professional va tajribali havaskor dasturchilar asosan C (Si) va uning keyingi
variantlari C++ va C# dan foydalanishsa, faqat o‗zlarining masalalarini yechish
uchun dasturlashda foydalanadiganlarning ko‗pchiligi Pascal dan foydalanishadi.
BASIC (to‗g‗risi, Visual BASIC) Microsoft kompaniyasi mahsulotlari ofis
ilovalari va boshqa kompaniyalarning bir qator mahsulotlari, grafik muharrirlarda
ishlarni avtomatlashtirish uchun qo‗llaniladi.
Kuchli raqobat va foydalanuvchilarni jalb qilish maqsadida hozirgi paytda
ommaviy dasturlash muhitlari bir paytda bir nechta dasturlash tillaridan
foydalanish
imkonini beradi. Shuningdek, so‗nggi paytda yaratilayotgan dasturlash tillarining
ko‗pchiligi yuqoridagi tillardan biridan foydalanayotganlar uchun mo‗ljallab
9
yaratilgan. Masalan, keng tarqalgan veb dasturlash tillari Java, Java Script, ASP,
PHP, Python lar C++ va C# ga, keng tarqalgan kompyuter matematikasi paketlari
MatLab, MathCAD, Maplelarning dasturlash tillari Pascalga, MacroMedia Flash
nomli animatsion grafika yaratish ilovasining dasturlash tili Action Script esa
Visual BASICga o‗xshab ketadi.
Delphi
(o‗qilishi
Delfi)
qadimgi
dunyoda
mashhur
bo‗lgan avliyo yashagan ibodatxona joylashgan grek shaharchasining nomi bo‗lib,
u avliyo kabi bu dasturlash muhiti ham ko‗pchilik orasida juda mashhur bo‗lib
ketgan.
Uning qariyib chorak asr mobaynida 25 ta varianti yaratilgan bo‗lib, ular
quyidagi uchta guruhga ajratiladi:
Delphi 1 – Delphi 8 (1995-2003 yillar)
Delphi 2005 – Delphi 2010 (2005-2009 yillar)
Delphi XE 1 – Delphi XE 10 (2010-2017 yillar)
Ularning barchasida asosiy (ba‘zan yagona) dasturlash tili Object Pascal
bo‗lsada, ko‗pchiligida C++, Assembler da, oxirgi variantlarida Java da, ba‘zi
versiyalarida hatto PHPda ham dastur yozish mumkin. Oxirgi versiyalari Windows
ilovalari bilan birga Android va IOS ilovalarini ham yaratish imkonini beradi.
| 