Islom: tarixi va shakllanishi
“Islom” – (arab. bo‘ysunish, itoat etish) – Allohga til bilan imon keltirib, dil bilan tasdiqlash, uning ko‘rsatmalariga bo‘ysunishni anglatadi.
Muhammad payg‘ambar hayoti. Muhammad ibn Abdulloh ibn Abd al-Muttalib Arabiston tarixida “Fil voqeasi” nomi bilan mashhur jangdan 50 kun keyin tavallud topgani haqida ilk islom manbalarida xabar beriladi. Misrlik astronom Mahmud poshoning ta’kidlashicha, Payg‘ambarning tavallud sanasi milodiy 571 yil 21 aprelga to‘g‘ri keladi. Otalari Abdulloh o‘z o‘g‘li Muhammad tug‘ilmasidan oldin savdo ishi bilan SHomdan qaytayotib YAsribda (hozirgi Madina shahrida) vafot etgan. Onalarining ismi Omina bint Vahb bo‘lib, Banu Zuhra urug‘idan edi.
Manbalarda payg‘ambarning tavallud kunlarida turli mo‘‘jizalar ro‘y bergani haqida xabar beriladi. Ushbu hodisalar haqida ko‘plab tarixchilar o‘z asarlarida rivoyatlar qoldirganlar. U kishining onalari homilador bo‘lganida tushida “Sen butun insonlarning ulug‘iga homilador bo‘lding, u dunyoga kelgach, ismini Muhammad qo‘ygin” degan ovoz eshitdi. SHunga ko‘ra tug‘ilgan paytlarida bobolari “Muhammad”, ya’ni “g‘oyat maqtovli” degan ismni qo‘ydilar. Islom ta’limotiga ko‘ra, Muhammad payg‘ambar nomlari zikr etilganda “sallallohu alayhi vasallam” (qisqacha: s.a.v.: “unga Allohning rahmat va salomi bo‘lsin”) yoki “alayhis-salom” (qisqacha: a.s.: “unga salom bo‘lsin”) iborasi hurmat yuzasidan aytiladi.
Arablarda bola sog‘lom va ziyrak bo‘lib o‘sishi uchun sahroyi ayollardan sut-ona topib emizish odati bor edi. Ana shu odatga ko‘ra, Muhammad (a.s.)ga Bakriy qabilasidan bo‘lgan Halima ismli ayol sut-ona bo‘ldi. Rasulullohni to‘rt yildan ortiq vaqt ichida emizgan Halimaning oilasiga baraka yog‘ilib turgan.
Besh yoshli Muhammad (s.a.v.) o‘z onasi Omina bilan birgalikda YAsribga ota qabrini ziyorat qilish uchun boradilar. Bu safardan qaytib kelayotganlarida Abvo degan joyda onalari Omina vafot etadi. Makkaga otalarining cho‘risi Ummu Ayman bilan birga etib keladilar. SHundan so‘ng Muhammadni sakkiz yoshgacha bobosi Abdulmuttalib o‘z qo‘lida tarbiyaladi. Abdulmuttalib o‘z nevarasi Muhammadni juda yaxshi ko‘rardi. SHuning uchun o‘zi hastalanib, o‘lim to‘shagida yotgan paytda o‘g‘illari orasida eng saxovatli va mehribon bo‘lgan Abu Tolibni chaqirib, Muhammadni o‘z qaramog‘iga olishni buyuradi. Otasi vafotidan so‘ng amakilari Abu Tolib o‘z otasining vasiyatiga binoan Muhammadni o‘z qaramog‘iga oldi.
Payg‘ambar yoshlik chog‘larida ikki marta SHomga, bir marta YAmanga karvon bilan birga safarga chiqdilar. SHomga birinchi marta 12 yoshga to‘lganda, ikkinchi marta 25 yoshga, YAmanga 17 yoshga to‘lganda safar qildilar. 12 yoshga etganda amakilari Abu Tolib SHomga safarga otlandi. Eng yaqin kishisidan ayrilib qolish Muhammadga qattiq ta’sir qilib, ma’yus qolganini ko‘rgan Abu Tolib bolani birga olib ketishga jazm qildi.
Ularning karvoni SHom yo‘lidagi Busro nomli mavzeda to‘xtadi. YAhudiylarning olimlaridan Buhayro ismli bir rohib uzoqdan karvonning kelishini kuzatib turar edi. Ko‘rdiki, karvon bilan birga bir bulut ham kelayapti. Karvon bir daraxt ostiga to‘xtadi. Bulut ham o‘sha daraxt tepasiga qo‘ndi. Buhayro darhol bir ziyofat tayyorladi. Abu Tolibni sheriklari bilan ibodatxonaga taklif qildi. Muhammad (s.a.v.) haqidagi ma’lumotlarni bilib olish uchun bir necha savollar berdi. Olgan javoblaridan hayratlangan Buhayro Muhammadning ikki kuraklari o‘rtasidagi payg‘ambarlik muhrini ochib ko‘rdi. SHundan so‘ng Abu Tolibga Muhammadning porloq kelajak egasi ekanini bashorat qildi va uni ehtiyot qilishni uqtirdi.
Muhammad (s.a.v.) 25 yoshga to‘lganlarida Banu Asad urug‘idan bo‘lgan boy ayol Xadicha bint Xuvaylid u kishidan o‘zining savdo karvoni bilan birga SHomga safar qilishni so‘radi. Bu savdodan katta foyda tushdi. Muhammadning to‘g‘riso‘z, halol, sadoqatli ekanini ko‘rgan Xadicha yoshi ancha katta bo‘lishiga qaramay, taomilga zid ravishda unga sovchi qo‘ydi. Bir tomondan amakilari Abu Tolib, ikkinchi tomondan Xadichaning amakivachchasi Varaqa rozilik berib nikoh o‘qildi.
Aynan mana shu ayol Rasulullohning etti farzandlaridan oltitasi, ya’ni Zaynab, Ummu Kulsum, Ruqiya, Fotima, Qosim, Abdulloni dunyoga keltirgan. Faqat bitta o‘g‘il – Ibrohim Moriyadan tug‘ilgan edi.
Muhammad (s.a.v.) 35 yoshga kirganlarida makkaliklar Ka’bani ta’mir etadilar. Uni qayta qurish jarayonida muqaddas sanalgan “Hajar al-asvad” (“Qora tosh”)ni kim ko‘tarib o‘rniga qo‘yadi, degan masalada tortishib qoladilar. SHunda ulardan biri: “Ertalab Safo eshigidan kim birinchi kirib kelsa, o‘sha bizga hakamlik qilsin” deydi. Ertalab Safo tarafidan Muhammad (s.a.v.) kirib keladilar. Uni ko‘rgan olamon “Muhammad al-Amin (ishonchli Muhammad) keldi” deb xursand bo‘ladilar. U zot choponlarini echib, uning ustiga “qora tosh”ni qo‘yib, barcha qabila boshliqlarini choponni baravariga ko‘tarishga buyuradilar va o‘zlari keltirilgan Qora toshni joyiga olib qo‘yadilar. Muhammad (s.a.v.) o‘z zukkoliklari bilan qabilalar o‘rtasida chiqishi mumkin bo‘lgan nizoning oldini olgandilar.
Vahiyning nozil bo‘lishi. Makka davri. Muhammad (s.a.v.) 40 yoshga etganda ko‘proq yolg‘izlikni qumsaydigan bo‘lib qoladilar. Ko‘pincha Makkadan uch mil yuqoridagi Nur tog‘ida joylashgan Hiro g‘origa ketar va Ramazon oyini u erda kechirib, ibodat qilardilar. G‘amlagan ozuqalari tugagach, Xadicha oldiga qaytar, bu erda biroz qolib, yana o‘sha g‘orga ketardilar. Manbalarda aytilishicha, payg‘ambarlikning ilk belgisi sifatida u kishining quloqlariga g‘oyibdan “Sen Allohning elchisisan” degan tovushlar eshitilardi, tushlarida ko‘rgan narsalari to‘g‘ri chiqardi.
Milodning 610 yilida Ramazon oyida Muhammad (s.a.v.) odatga ko‘ra, Hiro g‘orida avvalgi o‘tgan payg‘ambarlardan Ibrohim, Muso, Iso kabi “tahannus” ibodati bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Imom al-Buxoriy tomonidan bu ibodatga shunday sharh berilgan: “Payg‘ambarimizning qaysi shaklda ibodat qilgani haqida so‘raladigan bo‘lsa, buning tafakkur va ibratdan iborat bo‘lganligini aytamiz”.
Payg‘ambarlikning boshlanishi tushda ko‘rilgan narsalarning o‘ngda oydin bir subh kabi yuz berishi bilan boshlangan. Kunlarning birida Hiro g‘orida farishta Jabroil (a.s.) ko‘rindi va:
“O‘qi”, – dedi.
Payg‘ambar:
“Men o‘qishni bilmayman”, – dedilar.
Farishta yana amrini takrorladi. Payg‘ambar (a.s.) yana:
“Men o‘qishni bilmayman”, – javobini berdilar. So‘ngra malak ularni boshdan oyoqqa qadar kuchlari qolmaguncha siqdi.
U zamon farishta ilohiy oyatlarni o‘qiy boshladi:
“(Ey, Muhammad, butun borliqni) yaratgan zot bo‘lmish Rabbingiz ismi bilan o‘qing! U insonni lahta qondan yaratdi. O‘qing! Rabbingiz esa Karamlidir. U insonga qalam bilan (yozishni) o‘rgatgan zotdir. U insonga bilmagan narsalarini o‘rgatdi” (“Alaq” surasi, 1-5-oyatlar).
“Alaq” surasining boshidagi ushbu oyatlar ilk kelgan vahiy hisoblanadi. Rasululloh bu oyatlarni o‘z qalblariga joyladilar. SHundan so‘ng bo‘lib o‘tgan voqeadan nihoyatda hayrat va qo‘rquvga tushib, darhol Xadichaning huzuriga qaytdilar va “Meni o‘rab qo‘ying, o‘rab qo‘ying” dedilar. Uzoq uyqudan so‘ng bo‘lgan voqeani ayollariga so‘zlab berdilar. Xadicha buni yaxshilikka yo‘yib, Varaqa ibn Navfal nomli avvalgi samoviy kitoblardan boxabar bo‘lgan qarindoshining huzuriga borib, bu voqeaning tafsilotini so‘radilar. Varaqa bu ko‘ringan farishta Muso va Iso payg‘ambarlarga vahiy olib tushgan “Nomusi Akbar”, ya’ni Jabroil farishta ekanini aytadi. U yana kelajakda Muhammad o‘z ummatiga payg‘ambar bo‘lishi, bu yo‘lda ko‘p aziyat chekishi, o‘z yurtidan chiqarilishi haqidagi xabarlarni bildiradi.
SHu voqeadan so‘ng ilk islomdagi “yashirin da’vat davri” boshlangan. Birinchi bo‘lib Rasululloh chaqiriqlarini qabul qilgan, ya’ni “ilk imon keltirganlar” – ayollari Xadicha bint Xuvaylid va amakivachchalari Ali ibn Abi Tolib edilar. Ulardan so‘ng qullari Zayd ibn Horisa va bo‘lg‘usi qaynotalari Abu Bakr Siddiq bo‘ldilar. Ular jamiyatning turli tabaqalaridan ekanliklari islom dinining barcha uchun ochiq din ekanini ko‘rsatardi. Vaqt o‘tishi bilan jami musulmonlarning soni 30 kishiga etdi. Ular qurayshliklarning yangi dinga qarshi ekanliklarini bilganliklari uchun o‘z e’tiqodlarini yashirin saqladilar. Bu holat uch yil davom etdi.
SHundan so‘ng “oshkora da’vat” davri boshlanadi. Bunga binoan, Muhammad (s.a.v.) Abdulmuttalib oilasini, amakilari Abu Tolib, Abbos, Hamza, Abu Lahablarning barchasini uylariga taklif etdilar. Ziyofatdan so‘ng Allohdan yangi din vahiy qilinganini bildirib, unga barchani chaqirish Alloh tomonidan o‘z vazifalari etib belgilanganini aytdilar. Abu Lahab bu so‘zlarni qat’iy inkor etib, yig‘ilganlarni tarqatishga tushdi.
Islom dinini qabul qilmagan makkaliklar ham Muhammad payg‘ambarning yuksak axloq egasi ekanini tan olar edilar. Musulmonlar safi kengayib payg‘ambar amakilari Hamza, undan so‘ng Umar ibn Xattobning imon keltirishlaridan makkaliklar sarosimaga tushib qoldilar. Ular musulmonlarga tazyiq o‘tkazishni yanada kuchaytirib yubordilar.
Makkaliklar Abdumanof urug‘ini Abu Tolib darasiga qamal qildilar. SHundan so‘ng ikki marta Habashistonga hijrat qilindi. Qamaldan so‘ng Xadicha vafot etdi. Makkada “Isro va Me’roj” voqeasi yuz berdi. Dushmanlar Payg‘ambarni o‘ldirish harakatiga tushdilar.
|
