5.2. Kishining hayoti va faoliyatida ovqatlanish
To‘la odam, odatda, ozg‘inlarga nisbatan ko‘p va tez-tez eydilar, ularni to‘ydirish qiyin
bo‘ladi. Ko‘pincha fiziologik zaruriyatdan kelib chiqqan holda semiz kishilarni ovqati
huzur halovatga aylanib, eng yaxshi ko‘rgan odatga aylanadi.
65
Ba’zan bu odat bolalikdan boshlab tarbiyalanadi. Hadeb sevaveradigan ota-onalar
qat’iy hoxlaydilarki, chunki bolani semirib ketishini va uni do‘q po‘pisa va iltimos qilib
ko‘p ovqat berib kasal qilib qo‘yadi. To‘la bola buni ustiga juda kam harakat qiladi,
dangasa bo‘ladi, bu esa semirish darajasini kuchaytiradi. Bunday bolalar ulg‘ayishida bir
qator semiz kishilarni ko‘paytiradi. Mustahkam doirani tashkil etadi: dastlab nasldan-
naslga o‘tgan to‘lalik rag‘batlantiriladi, keyin keragidan ortiqcha edirmoq va tutib ovqat
eyish va kichik jismoniy aktivlik semirishga olib keladi. Siz yugurishga, sakrashga albatta
uyalasiz, biroq ishtahangiz esa borgan sari oshib boradi.
Bunday holatda turli-tuman kasalliklarning kelib chiqish ehtimollari oshib boradi,
masalan qizil qon tomiri-atereoskleroz (yurak va qon tomirlari sklerozi) dir. Uning uchun
o‘ziga xosligi arteriyani devorchasiga yog‘ moddalarini kirib ketishi, qon tomirlarining
kasallanishini rivojlanishiga yordam beradi. Qizil qon tomirida ko‘proq joylashishi, bu
mushak ishida zarur bo‘lgan qonni oqishini ko‘payishini va sekin-asta kengayish
qobiliyatini yo‘qotib boradi.
To‘qimalarda kislorodni etishmasligi boshlanadi va og‘riqlar paydo bo‘la boshlaydi.
Bunda eng avvalo “yurak azoblanadi” uni ishlash faoliyati buziladi. Bunday keyin kuchli
jismoniy yuklama xavfli bo‘lib qolishi mumkin. Keyinchalik atereoskleroz shunday
kasalliklarni og‘irlashtirishi mumkin, ya’ni, masalan yurakni ishemik kasalligi (YUIK)
infarkt miokart, stenokardiya (yurak muskullarining siqilishi) va boshqa kasalliklarni kelib
chiqarishi mumkin.
Bu non va boshqa oq bug‘doy unidan pishirilgan mahsulotlarni butun
don bilan almashtirishni o‘z ichiga oladi. Premium oq un tarkibida juda ko‘p kleykovina
mavjud. Ommabop e’tiqoddan farqli o‘laroq, uning o‘zi sog‘liq uchun xavfli emas.
"Kleykovina intoleransi" tushunchasi mavjud, ammo bu kasallik juda kam uchraydi. Biroq,
glyutenga boy ovqatlar ko‘pincha oshqozon-ichak traktida noqulayliklarga olib keladi,
masalan, shishiradi va boshqa kasalliklar. Bundan tashqari, ular tez kilogramm olishga
66
hissa qo'shadilar. Ya’ni, butun don va to‘liq donli nonlar engillik hissi beradi va ovqat
hazm qilishni yaxshilaydi.
Yog‘ miqdori yuqori bo‘lgan ovqatlardan voz kechish oshqozon yonishi va ko‘ngil
aynishini engillashtiradi. Yog‘li go‘shtni yog‘siz go‘sht bilan almashtirish kerak, mayonez
o‘rniga kam yog‘li smetana tanlang. Salatlarni moy bilan to‘ldirish mumkin va kerak, lekin
siz bir osh qoshiqdan ko‘p qo‘shmasligingiz kerak, aks holda uning kaloriya miqdori
sezilarli darajada oshadi. Haddan tashqari yog‘li ovqat xolesterinni va aterosklerozning
rivojlanishini oshiradi, gipertenziya va qon tomirlari xavfini oshiradi. Bundan tashqari,
yog‘tanadagi S vitamini faolligini pasaytiradi va jigarga salbiy ta’sir qiladi.
Atereoskleroz va jismoniy faollik o‘rtasida aloqa bormi? Bo‘lsa qanday? Bu savol
olim kishilar qonida katta miqdordagi xolestirinni aylanib turishini kam harakatli turmush
tarzini olib boradi. Shunday qilib atereosklerozni rivojlantirish uchun yaxshi ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Ko‘proq ilmiy-tadqiqot ishlarida ko‘rsatilishicha yurakning ishini kasallligi va
qondagi xolesterin darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlik ko‘rsatilgan. Shuningdek yana shuni isbot
qilinganki, yurakni ishemik kasalligini rivojlanish xavfi, qonda xolestirinni saqalanishini
oshib borishi bilan ortadi, ya’ni uni pasayishi va qtida teskari holatni kuzatish mumkin.
Ortiqcha og‘irlikning mavjud bo‘lishida teri ostida (ko‘proq qorin va bel atrofida) va
qorin bo‘shlig‘i hujayralarida yog‘ qatlami to‘planadi ichaklarni o‘raydi, yurak va jigar
atrofida va yurak sumkachasini yonida to‘planadi. U ichki organlarning ishlashiga halaqit
beradi, ayniqsa yurak va o‘pkaning ishlashiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Nafas siqish va
yurakning kuchsizligi-doimiy ravishda semizlikka hamroh bo‘lishi esa, bizga bir necha
noqulayliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun biz juda katta hajmdagi ishni bajarishga
majburmiz, chunki kerak bo‘lmagan og‘irlikni ko‘tarib yuramiz, albatta bizni charchatib
qo‘yadi.
67
Hozirgi vaqtda juda ko‘p tadqiqot ishlari borki, ular ishonarli qilib isbot qilinganki,
kishilar semirib ketishidan azob chekayotganlar, umrining uzoqligi qisqa bo‘ladi. Ular
o‘rtasida yurak qon tomiri, rak va boshqa kasalliklar bilan vafot qiluvchilarni foiz darajasi
yuqoridir. Butun johon sog‘liqni saqlash tashkiloti statistik ma’lumotlariga ko‘ra, 60
yoshgacha bo‘lgan semiz kishilarni 69 %, normal og‘irlikdagi kishilarni 90% yashaydi.
50dan 59 yoshgacha bo‘lgan kishilar o‘rtasida, ularni og‘irligi normada 15-24% oshib
ketgan o‘rtasida o‘lim o‘rtacha yuqornisi 17% ni tashkil etadi. Agarda og‘irlikni oshib
ketishi 25-34% ni tashkil etsa-unda o‘lim soni 41% ga oshadi.
Ayrim mualliflarning hisobiga ko‘ra, ya’ni yoshni o‘sishi bilan og‘irlik ortib boradi,
hatto og‘irlik normativlari jadvaliga tegishli o‘zgartirishlar kiritilib boriladi. O‘ylaymizki,
bu noto‘g‘ri. Optimal og‘irlikni quyidagilarga moslamoq kerak-bu sizning og‘irligingiz 18-
20 yoshda. Bu yillarda organizmning shakllanishi tugallanadi va kishining hayoti va
faoliyati normal bo‘lishi uchun kam kaloriya talab qilinadi.
Biroq tez-tez shunday bo‘lib turadiki, ya’ni yosh o‘tib borishi bilan turmush hayot
tarzi bir muncha o‘zgaradi, faollik kamyib boradi. Agarda siz, aytaylik ishingizni engil
ishga almashtirdingiz yoki jismoniy tarbiya va sport bilan shu qullanmay qoldingiz,
shuning uchun sizga buni barchasini o‘zingizni bajarishga majburlash qiyinlashib boradi.
Lekin siz o‘sha to‘lagingizcha, qolish uchun kundan-kunga ortiqcha og‘irlikni to‘play
boshlaysiz. Shundan so‘ng o‘zingizni-o‘zingiz tinchlantirasiz, semizlik sizga yarashadi, siz
chiroyli va salobatli bo‘lib turasiz. Bu va qtda esa qonda juda ko‘p miqdorda xolesterin
aylanib yuradi; qon tomirlari qattiq bo‘lib qoladi, skleroz “zang kasali” uni devorchalarini
kemiradi.
| 