Kalit so‘zlar: Adaptatsiya, korreksiya, kompensatsiya, reabilitasiya, dizartriya,
prognatiya, progeniya, rinolaliya
Abstract. In the article, correctional work in children with rhinola affects the entire
system of voice and speech formation, pathophysiological study of children with cleft palate
reveals the specific features of breathing, phonation and articulation in them, expands our
perception of the structure of speech, and contributes to the development of logopedic work.
choosing methods aimed at several goals; The system of logopedic action to eliminate dysarthria
is carried out comprehensively, that is, massage of the articulatory apparatus and gymnastic
exercises, work on the voice and breath, general treatment, therapeutic physical education,
physiotherapy and drug treatment. illuminated.
Key words: Adaptation, correction, compensation, rehabilitation, dysarthria,
prognathia, progeny, rhinolalia
Аннотация. В статье коррекционная работа у детей с ринолой затрагивает всю
систему голосоречевого образования, патофизиологическое исследование детей с
расщелиной неба выявляет у них особенности дыхания, фонации и артикуляции,
расширяет наши представления о структуре речи, способствует развитию логопедической
работы, выбирая методы, направленные на достижение нескольких целей; Система
логопедического воздействия на устранение дизартрии проводится комплексно, то есть
массаж артикуляционного аппарата и гимнастические упражнения, работа над голосом и
дыханием,
общелечебное
лечение,
лечебная
физкультура,
физиотерапия
и
медикаментозное лечение.
Ключевые слова: Адаптация, коррекция, компенсация, реабилитация, дизартрия,
прогнатия, прогения, ринолалия.
Rinolaliyada
ovozning
patologik
manqalanishini
bartaf
etishda
qo’llanilayotgan usullarning xilma-xilligiga qaramay, katta qiyinchilik tug‘diradi.
Bu qiyinchilik birinchi navbatda nuqsonning og‘irligi va har doim ham yetarli
darajadagi anotomik va funksional samaradorlikni bermaydigan jarrohlik
aralashuvi xarakteri bilan belgilanadi.
Ovoz tembrini tiklash tanglayning tug‘ma yoriqliklarda ovoz hosil bo‘lish
mexanizmini aziyat chekishi bilan murakkablashadi, qaysiki yumshoq tanglayning
inervatsiyasi ovoz burmalarining faoliyatiga ta’sir qiladi.
Korreksion ish ovoz va nutq hosil bo‘lishining butun tizimga ta’sir qilishini
talab qiladi. Tanglay yoriqliklariga ega bolalarni patofiziologik o‘rganish ularda
nafas olish, fonatsiya va artikulyasiyadagi o‘ziga xos xususiyatlarni aniqlab, nutq
strukturasi haqidagi tasavvurimizni kengaytirib, logopedik ishning bir muncha
Pedagogik ta’lim xalqaro fanlar akademiyasi akademigi, texnika fanlari doktori, professor To’raqulov Xolbo’ta
Abilovich xotirasiga bag’ishlangan “Ilmga baxshida hayot” mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjumani
materiallari to’plami.
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI 15.05.2023
412
maqsadga qaratilgan metodlarini tanlash imkoniyatini berdi. O‘z vaqtida
o‘tkazilgan profilaktik va kompleks korreksion tadbirlar alohida ahamiyat kasb
etadi. Chunki faqat ulargina nuqsonning rivojlanishini susaytirib, tanglayni tug‘ma
nuqsonlariga ega shaxslarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish imkoniyatlarini yarata
olishlari mumkin.
Mashqlarni o‘z vaqtida olib borish, vaqtida e’tibor berilgan bemorlarda
kamchiliklar bartaraf etilishi oson kechadi. Ular bilan logoritmik ish quyidagi
tartibda korreksion-logoritmik ishlar olib boriladi:
- yuz mimik xarakatlarini rivojlantiruvchi mashklar – «Biz limon
yeyapmiz», «Murabbo yeymiz» kabi;
- umumiy harakatlarni rivojlantiruvchi (motorika) mashqlari, umumiy
motorikani rivojlantirish uchun turli xil harakatli o‘yinlar olinadi;
- nutq harakatlarini rivojlantiruvchi (motorika) turli artikulyatsion mashqlari,
tanglay harakatchanligini oshiruvchi mashqlardan yo‘tal harakati, yutish,
kuylovchi o‘yinlarni olish mumkin;
Foydalanilayotgan qo‘shiq unli tovushlardan iborat bo‘lishi kerak, masalan –
poyezd qichqirmoqda – u-u-u; o‘rmonda adashib qoldik au-au-au; chaqaloq
yig‘layapti – ua- ua-ua;
Rinolalik bolalarda logoritmik mashg‘ulot sho‘x musiqa ostida olib borilsa
maqsadga muvofiqdir. Bolalar yurish mashqini bajarayotganda holati quyidagicha
bo‘lishi kerak: boshi baland ko‘tarilgan, yelkalar tikka, qadam tashlaganda oyoq va
qo‘l harakatlari bir – biriga mutanosib holda.
Yurish mashqini turli ko‘rinishlaridan foydalanish kerak (guruh bo‘lib, bir
qator, ketma-ket). Artikulyasion mashqlar xuddi dislaliyadagi kabi bajartiriladi.
Dizartrik bolalar bilan olib boriladigan logopedik ish dizartriyaning barcha
shakllarida nutq buzilishi, umumiy va nutqiy matorika buzilishlarining
mexanizmlarini bilish hamda bolaning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda
amalga oshiriladi. Nutqgacha bo‘lgan davrda olib boriladigan korreksion-
pedagogik ishlarning asosiy maqsadi bola nutqining va shaxsini o‘z vaqtida
shakllantirishni ta’minlovchi rivojlantirishdan iborat.
Korreksion-pedagogik ish maxsus jihozlangan xonada har kuni induvidual
ravishda olib borilishi lozim. Mashg‘ulot vaqtida har bir bolaning individual
xususiyatini hisobga olgan holda gavdaning holati kerakli holat bo‘yicha
joylashtiriladi. Bu holat albatta bola uchun qulay shu bilan birga patologik tonik
refleksni minimal ravishda yuzaga chiqishni ta’minlashi ham zarur.
Korreksion-pedagogik ishlarning asosiy yo‘nalishi bo‘lib quyidagilar
hisoblanadi:
Pedagogik ta’lim xalqaro fanlar akademiyasi akademigi, texnika fanlari doktori, professor To’raqulov Xolbo’ta
Abilovich xotirasiga bag’ishlangan “Ilmga baxshida hayot” mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjumani
materiallari to’plami.
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI 15.05.2023
413
a) differensiyalashgan logomassaj uqalash;
b) artikulyatsion mashqlar orqali artikulyatsion organlarning funksiyasini
normal holatga keltirish;
d) ko‘rib va eshitib qabul qilishni rivojlantirish;
e) emotsional ta’sirlarni rivojlantirish;
f) qo‘l harakatlari va buyumlar bilan ishlash faoliyatini rivojlantirish;
g) nutqni tushunishni rivojlantiruvchi tayyorlov davrini shakllantirish;
h) faol nutqni shakllantiruvchi tayyorlov davrini rivojlantirish.
Bu yo‘nalishlar bolaning yoshiga va uning individual rivojlanishi holatiga
bog‘lik holda o‘zgartirilishi mumkin. Korreksion-pedagogik ishlarning olib
borilishi nutqgacha bo‘lgan davrning rivojlanishining 4 darajasi bosqichlari
bo‘yicha amalga oshiriladi.
Nutqgacha bo‘lgan davr rivojlanishining birinchi darajasida olib boriladigin
korreksion-pedagogok ishlarning asosiy vazifasi - bu ovozli reaksiyalarning
stimulyatsiyasidir. Olib boriladigan ishlarning asosiy yo‘nalishi quyidagilardan
iborat:
-artikulyatsion apparat muskullari va tonusini normal darajaga keltirish;
-nafas chiqarishni vokalizasiyasi;
-ovozli komponentlar bilan birgalikla «jonlanish majmui»ni rivojlantirish;
-ovozli reaksiyalarni stimulyatsiyasi;
-ko‘rish fiksatsiyasi va kuzatishni rivojlantirish;
-quloq solib eshitishni rivojlantirish;
-qo‘l va barmoqlar harakatini normal darajaga keltirish, chunki bu ko‘ruv-
motor koordinatsiyasini shakllantirishga yordam beradi.
Mashg‘ulotlar bolalar bilan individual holda ovqatlantirishdan oldin va
keyin olib boriladi. Mashg‘ulot 10-12 minutgacha davom etishi mumkin. Har bir
mashg‘ulot onalar ishtirokida o‘tkazilishi lozim. Chunki ona korreksion-
pedagogok ish usullarini ko‘rishi, o‘rganishi va mustahkamlash maqsadida o‘zi
o‘tkazishi kerak.
Nutqgacha bo‘lgan davrning ikkinchi darajasida olib boriladigan korreksion
pedagogik ishlarning asosiy vazifasi bu gugulashni kuchaytirishdan iborat.
Korreksion-pedagogik ishning asosiy yo‘nalishlari:
-artikulyasion apparat muskullar tonusi va harakatini norma darajasiga
keltirish;
-nafas chiqarish hajmini va kuchini kengaytirish;
-kuzatish ko‘nikmasini turg’unligini rivojlantirish;
Pedagogik ta’lim xalqaro fanlar akademiyasi akademigi, texnika fanlari doktori, professor To’raqulov Xolbo’ta
Abilovich xotirasiga bag’ishlangan “Ilmga baxshida hayot” mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjumani
materiallari to’plami.
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI 15.05.2023
414
-atrofdan kelayotgan ovozni qaysi tomondan kelayotganini topish
ko‘nikmalarini shakllantirish;
-buyumlarni ushlab turish vazifasini rivojlantirish.
Olib borilayotgan mashg‘ulotlar individual tarzda bo‘lib, 10-15 minutdan
cho‘zilmasligi zarur. Mashg‘ulotlar maxsus jihozlangan, yorug‘ va iliq xonalarda
olib boriladi. Mashg‘ulotlar bolaning uyqu va ovqatlantirishdan oldingi va keyingi
soatlari ajratiladi. Mashqlar logoped rejasi asosida kun davomida onalar yoki tibbiy
hodimlar tomonidan davom ettiriladi.
Nutqgacha bo‘lgan davrning rivojlanishidagi uchinchi darajasida olib
boriladigan korreksion-pedagogik ishlarning asosiy vazifasi intonasiyalashgan
ovozli muloqot va guldirashni kuchaytirish.
Korreksion-pedogogik ishlarning asosiy yo‘nalishlari:
-artikulyatsion apparat muskullar tonusining va motorikasini normal
darajaga keltirish;
-bola harakatlari va nafasning bir me’yorda bo‘lishini ta’minlash;
-guldirashni kuchaytirish;
-mashg‘ulotlarga ijobiy emotsional munosabatlarni shakllantirish;
-ko‘ruv differensiyasini shakllantirish;
-barmoqlar orqali paypaslash asosida kinestetik sezishni kuchaytirish va
rivojlantirish;
-tovush va ovozga bo‘lgan akustik dasturlashni ishlab chiqish;
-eshitish differensiyasini shakllantirish;
-nutqni tushunishning tayyorlov davrini shakllantirish.
Logopedik mashg‘ulotlar individual ravishda har kuni olib boriladi.
Mashg‘ulotlar 20 minutdan oshmasligi lozim. Logopedik mashg‘ulotlar maxsus
mebellar va kerakli o‘yinchoqlar bilan jihozlangan xonalarda o‘tkaziladi.
Nutqgacha bo‘lgan davrning to’rtinchi darajasida olib boriladigan
korreksion-pedagogik ishlarning asosiy maqsadi bu - intonatsion tovushlar,
guldirashli so‘zlar orqali kattalar bilan muloqotga kirishishni rivojlantirishdir.
Korreksion-pedagogik ishlarning asosiy maqsadi va yo‘nalishlari:
-artikulyatsion apparat muskullar tonusi va motorikasini normallashtirish;
-nafas chiqarishning davomiyligi va kuchini kuchaytirish;
-qo‘l harakati va differensiallashgan qo‘l barmoqlar harakatini rivojlantirish;
-aniq vaziyatlarda nutqiy instruksiyalarni tushunishni shakllantirish.
Mashg‘ulotlar logopedik xonada o‘tkaziladi. Mashg‘ulotlarda bolaga qulay
holat tanlanadi. Mashg‘ulotlar muvaffaqiyatli o‘tishi uchun bolada mashg‘ulotga
va logopedga ijobiy munosabatni uyg‘otish muhim faktorlardan biri hisoblanadi.
Pedagogik ta’lim xalqaro fanlar akademiyasi akademigi, texnika fanlari doktori, professor To’raqulov Xolbo’ta
Abilovich xotirasiga bag’ishlangan “Ilmga baxshida hayot” mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjumani
materiallari to’plami.
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI 15.05.2023
415
Bolaning faolligini rivojlantirish uchun uning yoshiga mos o‘yinchoq tanlanishi
lozim. Bu darajaga kiruvchi bolalar ularga qaratilgan nutqni tushunganliklari
uchun, bola o‘zi mustaqil berilgan topshiriqni bajarilishiga e’tibor berishi kerak.
Dizartriyani bartaraf etish bo‘yicha olib boriladigan logopedik ta’sir tizimi
kompleks ravishda amalga oshiriladi, ya’ni artikulyatsion apparat massaji va
gimnastik mashqlari, ovoz va nafas ustida ishlash, umumiy davolash, davolovchi
jismoniy-tarbiya, fizioterapiya va dori-darmonlar bilan davolash ishlari.
| 