|
SamDU ilmiy axborotnomasiBog'liq maqola samduSamDU ilmiy axborotnomasi
Geografiya
2023-YIL, 1-SON
92
Konditsionalistik yondashuvdan tashqari bugungi kunda olimlar tomonidan quyidagi yondashuvlar
ham umumetirof etiladi:
Anʼanaviy yondashuv - bunda jinoyatchilikning sababi tashqi kuch taʼsiri ekanligi takidlanib,
asosan muayyan jinoyatchilik turini sabablarini tahlil etishda qoʻllaniladi. Masalan, tashqi kuch
tasirlari tarkibida jismoniy va psixologik (ruhiy) omilga asosiy etibor qaratiladi (1-rasm, B).
Anʼanaviy-dialektik yondashuv. Ushbu yondashuv obyektiv (jinoiy xatti-harakatlarni keltirib
chiqaruvchi ijtimoiy holatlar, iqtisodiy inqirozlar, jamiyatdagi siyosiy beqarorlik va h.k) va subyektiv
omillarni (shaxs ongidagi ruxiy oʻzgarishlar) qamrab oladi. Bundan tashqari, ular oʻzaro taʼsir qiladi:
odamlar hayotining moddiy sharoiti ijtimoiy ongni belgilaydi va u oʻz navbatida jinoyatchilikka tasir
qiladi( 1-rasm, C).
Interaksionistik (ing. “oʻzaro tasir”) yondashuv. Mazkur yondashuvda jinoiy xulq-atvor va
jinoyatning sababi ijtimoiy muhit va jinoyatchi shaxsining oʻzaro taʼsiridir deb tushuntiradi.
Jinoyatchilikka tasir etuvchi ichki (ijtimoiy muxit, jamiyat) va tashqi (aholining siyosiy, iqtisodiy,
manaviy turmush sharoiti) omillarining majmuasi koʻzda tutilgan( 1-rasm, D).
Soha boʻyicha olimlarning tadqiqotlari, ilmiy adabiyotlar tahlili asosida geokriminogen vaziyat
va jinoyatchilikka taʼsir etuvchi omillar mualliflar tomonidan Farg’ona viloyati misolida o’rganilgan.
Hududlarda jinoyatchilikning shakllanishi va holatining butun tizimi geokriminogen vaziyatni vujudga
keltiradi, lekin ushbu holat, oʻz navbatida, hududdagi ijtimoiy jarayonlariga tasir koʻrsatadi [10].
A
B
C
D
1-rasm. Jinoyatchilik tasir etuvchi omillarni taxlil etish va tushuntirishdagi yondashuvlar
Geokriminogen vaziyatni oʻrganish obyektlari turli ierarxik darajadagi hududlar boʻlishi
mumkin. Masalan, mamlakatimizda iqtisodiy rayonlar, viloyatlar, tumanlar va yirik shaharlar,
qishloqlar va mahallalar miqyosida oʻrganish mumkin. Ushbu hududlarda ijtimoiy iqtisodiy tizim va
sharoitlar turlicha. Masalan, Qoʻqon va Fargʻona shahri Fargʻona viloyatining gʻarbi va sharqida
joylashgan yirik shaharlardir. Ushbu shaharlar nafaqat viloyatning, balki butun iqtisodiy rayonda
boʻladigan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga oʻz taʼsirini oʻtkazadi. Oʻz navbatida bu ikki shaxar
atrofidagi qishloq tumanlari aholisi uchun yirik markaz, umumiy bozor vazifasini bajaradi. Natijada
shaxarning ushbu qismlarida oʻziga xos geokriminogen vaziyat vujudga kelgan.
Jahonda hududlarni geokriminogen vaziyatiga qarab tasniflanishi tajribasi mavjud. Masalan,
Chikago satsiologiya maktabi (bu maktab “Chikago inson ekologiyasi maktabi” sifatida ham
yuritiladi) vakillari: Э.Бургесс ва Р.Парк (E.Burgess,R.Park,1925,1967) tomonidan Chikago shahri
misolida “shaharning konsentrik zonalari” ajratilgan [9,24-b]. Bunda ular Chikagoning shahar
|
| |
