25
11-rasm. O„rta asrlarda, O„rta Osiyo, xususan, Xorazm, Samarqand, Buxoro,
Farg„ona kabi o„lkalarda xizmat ko„rsatish sohalarining rivojlanib borishi
23
Yusuf Xos Hojib savdo-sotiqni rivojlantirish tarafdori edi. Savdogarlar foyda
uchun mintaqama-mintaqa yuradi, mamlakatlar o„rtasidagi munosabatlarni
yaxshilashga hissa qo„shadi. Yusuf Xos Xojibning qarashlarida qiymatning mehnat
nazariyasiga asoslangan yondashuv ustunlik qiladi.
Yaxshi mehnat orqali, yaxshi
natija kutish mumkin, bu bilan qiymat o„lchovini tushuntirishini kuzatamiz
24
.
Aytish joizki, Yusuf Xos Hojib ideal inson va ideal jamiyat obrazini
yaratishga intilgan. Ammo u orzusining imkonsizligini tushunmadi. Ana shunday
tarixiy
cheklovlarga qaramay, olimning ijodi ilk o„rta asrlar iqtisodiy tafakkuri
tarixida muhim o„rin tutadi.
Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy ijodida iqtisodiy g„oyalar muhim o„rin
egallaydi. Unda asosan tijorat, savdo muammolari ancha mukammal yoritilgan.
Navoiy asarlarida savdo faoliyati ma‟qullanadi, ammo tovlamachi va
chayqovchilik qattiq tanqid qilinadi. U mehnatning inson va jamiyatdagi o„rniga,
do„stlikka yuksak baho bergan.
Alisher Navoiy o„z davrining siyosiy va
iqtisodiy ahvolini yaxshilash,
mamlakatning
iqtisodiy
qudratini
barqarorlashtirish
uchun
kishilarda
vatanparvarlik tuyg„usini uyg„otish zarurligini yaxshi tushungan.
Shuning birla A.Navoiy savdoni rivojlanish tadbirlarini belgiladi, davlat
kuchidan, iqtisodiy mexanizmdan foydalanishga chaqirdi. Birinchi navbatda
savdogar va chayqovchilarni insof adolatga chaqirdi. Agar ular ko„nmasa davlatni
narxlar bilan shug„ullanishga oshirib sotuvchilarga
tanbeh jazo berishga, davlatni
ijtimoiy rolini oshirishga chaqirdi.
Mamlakatlar, shaharlar o„rtasida savdoni rivojlantirish uchun “manzillararo
yo„l himoyachilarni”, “yo„l ahlini xatardin nigohdorlarini” qo„yish va savdodan
xalq bahramand bo„lishi kerak degan g„oyalarini surdi, uni amalga oshirishda o„zi
bevosita ishtirok etdi.
Alisher Navoiy shariat tomonidan belgilangan soliqlarni to„lab turishni ham
qarz, ham farz deb bildi. Lekin ularning haddan ziyod bo„lishi
fuqarolarning
23
Muallif ishlanmasi.
24
Yusuf Xos Hojib. Qutadg„u bilig. – Т.: Fan, 1972. – 963 b.
26
noroziligiga olib kelishini, ayniqsa gadoylarning ko„payishi, ularning (barcha turi),
jamiyat uchun, hamma uchun xavf tug„dirishini ko„rsatadi va ogohlantiradi.
Jamiyatning himoyasiz, kambag„al, yashash va o„qish, ijod qilish uchun
imkoniyatlari bo„lmagan qatlamlari uchun ortiqcha mulkini xayr-ehson hamda
boshqa xayrli ishlarga sarfladi. Marhond so„zi bilan aytganda “faqiru miskinlarga
muruvvat va shafqat yuzasidan manfaat va dildorlik ko„rsatdi...”
Alisher Navoiy, iqtisodiy kategoriya hisoblangan
moddiy manfaatdorlikni
rag„batlantiruvchi, odamlarni junbushga keltirish kuchini faqat bilakdagina emas,
balki amalda o„z faoliyatida amalga oshirdi va buni g„arb iqtisodchi olimlaridan II-
III asr oldin asoslar bilan isbot qilib berdi
25
.
