1.1. Aktsionerlik jamiyati nima va u qanday tuziladi?
O’zbekistonda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy negizini mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va uni xususiylashtrish tashkil etadi. Aksiyadorlik jamiyatlari bugungi kunda mamlakat iqtisodiyotining ko’plab sohalarida etakchi mavqeni egallagani holda, keng tarqalgan, boshqaruv, kuzatuv va ijro organlari orqali korporativ munosabatlarga faol kirishadigan yuridik shaxslar hisoblanadi. Aksiyadorlik jamiyatlari dastlab XVII asrda Evropada dengiz orqali savdo-sotiq sohasida faoliyat yuritgan mulkdorlar o’rtasida tashkil etilgan. Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatiga doir huquqiy normalar ilk bor 1808-yilda Fransiya savdo kodeksida belgilangan.
Mazkur faoliyatning qonuniy negiziga ko’ra mamlakatimizda bunday jamiyat yuridik shaxsni ta‟sis etish yoki qayta tashkil etish (qo’shib yuborish, bo’lish, ajratib chiqarish, o’zgartirish) yo’li bilan tashkil etilishi mumkin. Jamiyatni ta‟sis etish yo’li bilan tashkil etish muassislarning qaroriga ko’ra amalga oshiriladi.
Aksiyadorlik jamiyat yuridik shaxsni ta‟sis etish yoki qayta tashkil etish (qo‘shib yuborish, bo’lish, ajratib chiqarish, o’zgartirish) yo’li bilan tashkil etilishi mumkin. Jamiyatni ta‟sis etish to’g’risidagi qaror ta‟sis yig‘ilishi tomonidan qabul qilinadi. Jamiyat bir muassis tomonidan ta‟sis etilgan taqdirda jamiyatni ta’sis etish haqidagi qaror shu muassis tomonidan yakka tartibda qabul qilinadi. Jamiyatning muassislari uni tashkil etish to‘g‘risida o’zaro ta‟sis shartnomasini tuzadilar, shartnomada ularning jamiyatni ta‟sis etishga doir birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish tartibi, jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori, muassislar o’rtasida joylashtirilishi lozim bo’lgan aksiyalarning turlari, ular uchun to’lanadigan haqning miqdori va uni to’lash tartibi, muassislarning jamiyatni tashkil etishga doir huquq va majburiyatlari belgilanadi. Jamiyatni ta‟sis etish to’g‘risidagi qaror muassislarning ovoz berish natijalarini hamda jamiyatni ta‟sis etish, uning ustavini tasdiqlash, jamiyatning boshqaruv organlarini shakllantirish masalalari yuzasidan muassislar qabul qilgan qarorlarni aks ettirishi kerak.
Jamiyatni ta‟sis etish, uning ustavini tasdiqlash to’g‘risidagi va muassis tomonidan jamiyatning aksiyalari haqini to’lash uchun kiritilayotgan qimmatli qog‘ozlarning, o’zga mulkiy huquqlarning yoki pulda ifodalanadigan bahoga ega bo‘lgan boshqa huquqlarning pulda ifodalangan bahosini tasdiqlash haqidagi qarorlar muassislar tomonidan bir ovozdan qabul qilinadi. Chet ellik investorlar ishtirokidagi jamiyatni tashkil etish O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Davlat tashkiloti aksiyadorlik jamiyati etib o‘zgartirilayotganda aksiyadorlik jamiyatini ta‟sis etish to‘g‘risidagi qaror davlat mulkini tasarruf etishga vakolatli organ tomonidan qabul qilinadi.
Jamiyat muassislari va aksiyadorlarining soni cheklanmaydi. Jamiyatni tashkil etish to‘g‘risidagi ta‟sis shartnomasini imzolagan yuridik va jismoniy shaxslar jamiyatning muassislari (muassisi) deb e‟tirof etiladi.
Agar qonunda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorida boshqacha qoida belgilanmagan bo’lsa, davlat organlari jamiyatning muassislari (aksiyadorlari) bo’lishi mumkin emas.
Ushbu masalalarni hal etish uchun aksiyadorlik jamiyatida tavakkalchilik darajasini nazorat qilishda kuzatuv kengashining ahamiyati bayon etilgan qoidalarni, korporativ boshqaruv darajasini baholash mezonlarini, korporativ boshqaruvni samarali olib borishga qaratilgan ichki hujjatlarni hamda korporativ boshqaruv tizimida tanglik vaziyatlari vujudga kelganda ko’riladigan chora-tadbirlar taktikasini ishlab chiqish va tartibga solish talab etiladi. Bu borada aksiyadorlik jamiyatlarini qayta tashkil etishda ularning joylashtirilish usullaridan samarali foydalanishni yuzaga keltiradi (1-chizma).
Ta’kidlab o’tish kerakki, korporatsiya tushunchasi hozirgi sharoitlarda yana bir o’ziga xos jihatni kasb etmoqda. Undagi bir nechta yuridik shaxslar tomonidan tashkil etilgan xo’jalik subyektini belgilash uchun foydalanilib, ularning har birini boshqa mulkiy munosabatlar, birgalikda biznes yuritish, umumiy maqsadlar va manfaatlar, umumiy tashkiliy struktura bilan bog‘liq mustaqil iqtisodiy subyekt sifatida ko’rib chiqish mumkin. Tadbirkorlik korporatsiyalari foyda olish uchun yaratiladi. Bular jumlasiga quyidagilar kiradi: - AQShda korporatsiyalar faqat aksiyadorlik kapitali asosida tuziladi;
1-chizma
Aksiyadorlik jamiyatini qayta tashkil qilishdagi joylashtirish usullari
- AQShda korporatsiyalar faqat aksiyadorlik kapitali asosida tuziladi;
- Yevropada ma’suliyati cheklangan jamiyat, shirkatlar, kooperativlar, ochiq aksioner jamiyatlari, yopiq aksionerlik jamiyatlari.
Tadbirkorlik korporatsiyasi sifatida quyidagilar bo’lishi mumkin:
- alohida tijorat tashkiloti;
- integratsiyalangan korporativ tuzilma (konsern, xolding va boshqalar 1.2.Aksiyadorlik jamiyatini qisqacha tarihi
Aktsiyadorlik jamiyatlari 13-14 asrlarda Evropaning so'nggi O'rta asrlari va erta Uyg'onish davriga to'g'ri keladi. Ularning paydo bo'lishi yirik savdogarlar yoki savdogarlar ta'minlay oladigan katta miqdordagi kapitalni talab qiladigan yirik savdo korxonalarini yoki qidiruv ekspeditsiyalarini moliyalashtirish zarurligiga javoban yuzaga keldi. Aktsiyadorlik jamiyatlari o'z korxonalarini moliyalashtirish uchun resurslarni birlashtirgan va xatarlarni baham ko'rgan savdogar va savdo tashkilotlaridan rivojlandi.
Keyinchalik hukumatlar va ishbilarmonlar uning ko'plab afzalliklarini tan oldilar va ushbu biznes tuzilmasini huquqiy tuzilmalarga rasmiylashtirdilar. Aktsiyadorlik jamiyatlari birinchi marta Angliya va Gollandiya kabi Evropa davlatlarida boshlangan. Aktsiyadorlik jamiyatlari 16-17 asrlarda global savdo va razvedka sohasida ushbu ulkan ishlarni moliyalashtirishning innovatsion vositasi sifatida paydo bo'ldi.
Aktsiyadorlik modeli kompaniyalarga hukumatlar tomonidan ustavlar berilishi bilan boshlandi. Bu ularga ma'lum hududlar bo'yicha eksklyuziv savdo imtiyozlarini beradi. Keyinchalik kompaniyalar sarmoyadorlarning kengroq pulidan kapitalni jalb qilish uchun aktsiyalar va obligatsiyalar chiqaradilar, aktsiyadorlar esa resurslarni birlashtirdilar va kompaniya korxonalari bilan bog'liq xavf va mukofotlarni bo'lishadilar.
Aksiyadorlik jamiyatlari, birinchi navbatda, katta miqdordagi kapital va yuqori darajadagi tavakkalchilikni talab qiladigan yirik savdo va razvedka korxonalarini moliyalashtirish zarurati tufayli tashkil etilgan. Aktsiyadorlik jamiyatlari ushbu ulkan sa'y-harakatlarni resurslarni birlashtirish va ko'plab investorlar o'rtasida xavfni tarqatish orqali amalga oshirishga imkon berdi.
Kabi dastlabki aktsiyadorlik kompaniyalari ingliz Sharqiy Hindiston kompaniyasi (1600 yilda tashkil etilgan) va Gollandiyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi (1602) global savdo va razvedka ishlarida, mustamlaka harakatlarida, Osiyo, Afrika va Amerika bo'ylab Evropa ta'sirini kengaytirishda va Evropa ta'sirini yangi hududlarga kengaytirishda muhim rol o'ynadi.
|
