499
Tizim
Yaratuvchisi
yaratish
boshlangan yil
birinchi
mahsuloti
chiqqan
yil
oxirgi
mahsuloti
chiqqan yil
MuPAD
SciFace Software
1989
2008
2008 (5.1)
NCAlgebra
and
NCGB
Helton,
deOliveira,Stankus,Miller
1990
1991
2010 (4.0)
NCLab
FEMhub
2011
2012
2012 (1.0)
Symbolic
MATLAB
Toolbox
MathWorks
1989
2008
2011
(5.7(2011b))
Yacas
Ayal Pinkus et al.
1998
?
2012 (1.3.2)
10.4-jadval. Mathcad ga o`xshash kompyuterli algebra dasturlarining imkoniyatlari
tizim
formula
tahrirlo
vchi
aniqli
ligi
Analitik hisoblash
graflar
nazari
yasi
hisobl
ash
nazari
yasi
kvantt
ura
nazari
yasi
Bul
algebr
asi
nazari
yasi
o`za
ro
integ
ral
tengla
ma
tengsi
zlik
murak
kab
differe
nsial
Interodiffer
ensial
Algebra-
tor
+
-
-
-
+
+
-
-
-
-
-
-
-
Jasymc
a
-
-
+
+
+
-
-
+
-
-
-
-
-
Magma
-
+
-
-
+
-
+
-
-
+
+
-
-
Maple
+
+
+
+
+
+
-
+
+
+
+
-
-
Mathcad
+
-
+
-
+
-
-
-
-
-
-
-
-
Mathem
atica
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Symbolic
MATLAB
toolbox
+
+
+
+
+
Maxima
-
+
+
+
+
+
-
+
-
+
+
+
-
Sage
+
+
+
+
+
+
-
+
+
+
+
+
+
SymPy
-
+
+
-
+
+
-
+
+
-
+
-
+
501
-
Menyu satri. Mathcadning menyu bo`limlari joylashgan bo`lib, menyulariga
[File], [Edit], [View], [Insert], [Format], [Math], [Symbolics], [Windows], [Help]
bo`limlari bor.
-
Asboblar paneli satri. Asosan asosiy ishlarni bajaruvchi asboblar joylashgan
bo`lib, foydalanuvchining harakatiga mos undagi asboblar o`zgarib turadi.
-
Ishchi maydon. Barcha amallar va hisoblashlar bajariladigan joy. Unda
kursor [+] qizil rangda bo`ladi.
-
Holat satri. Ishchi maydondagi holat bo`yicha axborot ko`rsatib turadi.
Mathcadda matn, son yoki
formula yozilishi bilan
kursor o`z korinishini o`zgartiradi va fragment –
fragment tanlab oladi (-rasmga qarang). Mathcad
hujjatida amallarini tushunish va bajarish chapdan
o`ngga, yuqoridan pastga qarab bajariladi. Agar
funksiya e`lon qilinmagan, o`zgaruvchining qiymati
berilmagan bo`lsa, formula, o`zgaruvchining nomi qora rangda bo`ladi.
Mathcadda ishlash uchun asosan [Matn] asboblar paneli bilan ishlanadi. Uni
ekranga chiqarish uchun [View->Tollbar->Math] buyruqlar algoritmi bajariladi.
Unda [Calculator] hisob kitob amallari va yozuvlarini bajarish uchun, [Graph]
grafiklarni chizish uchun, [Matrix] vektor va matritsalar bilan ishlash, [Evaluation]
qiymatlarni o`zlashtirish,
natijani chiqarish uchun, [Calculus] integral va
differensiallarni hisoblash , [Boolean] mantiqiy amallar uchun, [Programming]
dasturlash va loyihalashtirish uchun, [Greek] grek harflari bilan ishlash uchun,
[Symbolic] turli simbolik amallar uchun rejalashtirilgan.
Mathcadda arifmetik amallar tipografik yozuv (matematikada
qanday
yozilsa) bilan ustma-ust tushadi. Mathcad murakkab matematik, algebraik
formulalarni hisoblashga mo‘jallangan bo‘lsa ham, unda oddiy arifmetik amallar
foydalanishni ham bilish talab etiladi. Masalan, 5-3=2 ni bajarish uchun 5-2=
yozuvi yoziladi va natijaning o`zi ekranga chiqadi.
10.3-rasm. Kursor
ko`rinishi
502
10.5-jadval. Matematik amallar.
Amal
Klavish
O‘qilishi
[∙]
[∙]
Ko‘paytirish
[+]
[+]
Qo‘shish
[-]
[-]
Ayirish
[:]
[/]
Bo‘lish
Mathcadda hisoblash jarayonida bir nechta amallar bo`lsa ham, matematik
qoida asosida bajaradi. Masalan, (2*5/10)-(5/4*20) ni hisoblash uchun yozilsa,
Mathcadda
2
5
10
5
4
10
11.5
hosil bo`ladi. Mathcadda
amallarni yozilishi
bo`yicha yozish shartdir. MS Office dasturining 2007 dan yuqori versiyalarida
Mathcad hujjatlarini to`g`ridan tog`ri chaqirib ishlash mumkin. Masalan, shu o`quv
qo`llanmaning Mathcadda amallarining hammasi shunday qilingan.
10.6-jafval. Munosabat amallar.
Amal
Klavish
O‘qilishi
[>]
[>]
Katta
[<]
[<]
Kichik
[=]
[Ctrl]+[=]
Teng
[≥]
[Ctrl]+[)]
Katta yoki teng
[≤]
[Ctrl]+[(]
Kichik yoki teng
[≠]
[Ctrl]+[#]
Teng emas
Mathcadda munosabat amallarga misol sifatida sonlar, o`zgaruvchilarni, funksiya
solishtirib 1 va 0 qiymatlarini olish mumkin.
Masalan, 5
=
5=1, 2
>
3=0, 5≥2=1 va boshqa
misollarni olish mumkin. Birinchi misoldagi
birinchi
tenglik
munosabat
tenglik,
ikkinchisi natija chiqaruvchi tenglikdir.
Mathcadda trigonometrik funksiyalar,
integral,
differensiallar
ham
hisoblash
mumkin. Mathcadda
funksiyalar ustasi
10.4-rasm. Insert Function
503
mavjud, uni ekranda chiqarish uchun asboblar panelidan f(x) asbobini bosish
kerak. Ekranga [insert function] muloqot oynasi chiqadi (-rasm). Funksiyalarning
bir nechta guruhlari mavjud. Ulardan kerakligini tanlab, o`ng tomondan esa kerakli
funksiyani tanlash mumkin. Masalan, trigonometrik funksiyalar guruhidan cos
tanlansa, ekranga cos(■) hosil bo`ladi. ■ ni o`rniga soni kiritib, [=] tugmasi bosilsa,
cosning shu sondagi qiymati chiqadi (cos(0)=1, cos(3.14)=-1). Funksiyalarni
yozish orqali ham chaqirish mumkin.
Mathcadda aniq integrallarni hisoblash juda oddiy bo`lib hisoblanadi.
Integralni yozish uchun [Math]->[calculus] asboblar panelidan integral tanlanadi.
Ekranga
integral belgisi chiqadi, so`ng funksiya kiritiladi, [tab]
tugmasini bosib,
funksiyani integrallash parametrik kiritiladi, [tab] tugmasini bosib, quyi chegara,
[tab] tugmasini bosib, yuqori chegara kiritiladi, so`ng bitta bo`sh joy tugmasi
bosiladi va natijani chiqaruvchi tenglik bosiladi. Mathcad integral, diferensiallarni
tezda hisoblash son qiymatini qaytaradi. Masalan,
1
5
x
x cos x
( )
d
5.893
1
5
x
x cos x
( )
d
cos 5
( )
5 sin 5
( )
cos 1
( )
sin 1
( )
x
x sin x
( )
d
d
sin x
( )
x cos x
( )
Mathcadda arifmetika va matematikaning ixtiyoriy hisoblash jarayonlarini
bajarish mumkin. Masalan,
i
2 5
1
10
i
5
50
1
10
i
5
9.766 10
6
x
1
x
lim
0
1
x
x
2
lim
1
v
1
2
3
i
v
4
8
12
i
v
196
