Kaliyli tóginlerdiń ekologiyalıq máseleleri

Download 311.88 Kb.
bet	6/11
Sana	03.04.2023
Hajmi	311.88 Kb.
	#48344

Bog'liq
Alima esebaeva
016-mavzu, PDF Gallery 20230203 195203, GASSIPOL MOLEKULASINING YAMR SPEKTRINI Chem Office DASTURI YORDAMIDA O, 1680355001, inson huquqlari, Matn va uning turlari, 235234545, 2352345452, 2352345, RAVSHANBEK RAQAMLI QURILMALARNI LOYIXALASH, ”Город .Mекка-священный город Ислама”., Mavzu Multipleksorlar va demultipleksorlar. Reja, 1-dedline.To‘ychiyev Islombek, 2-dedline. To‘ychiyev Islombek

1.3. Kaliyli tóginlerdiń ekologiyalıq máseleleri Kaliyli tóginler basqa mineral tóginler sıyaqlı awıl xojalıǵı eginlerinen ekologiyalıq taza ónimler óndiriste zárúrli esaplanıp, onıń bir jıllıq islep shıǵarıw kólemi 12 mln. tonnanı quraydı. Bul tógin ósimlikler organizminde zárúrli turmıslıq processlerdi atqaradı. Mısalı, kletkanıń suw iskerligin tártipke salıwda, suwıqqa hám ıssıqa shıdamlılıǵın asırıwda, uglevodlarning japıraqlarınan basqa organlarǵa aǵıp ótiwine, fotosintez procesin bir ırǵaqta barıwına, ósimlikler quramındaǵı azot hám fosfor muǵdarın siyasiy gruppalawda járdem beredi. Ósimlik quramındaǵı kaliy muǵdarı 0. 01% ten 2-3% ge shekem bolıp, bul kaliyli tógindi topıraqqa beriwde topıraq quramındaǵı jıldam kaliy muǵdarın qatań esapqa alıw kerek boladı. Sebebi 1 kg topıraq quramında 400 mg den artıq kaliy bolsa, áyne topıraqqa beriw ushın joybarlastırılǵan kaliyli tógindiń muǵdarı 20 -40% ge shekem kemeytiriledi. Ekologiyalıq kózqarastan topıraqtıń shorlanıwın kaliy emes, bálki kaliy xlor quramındaǵı xlor baslawshı boladı. Usınıń sebepinen de túrli dárejede kebirlengen yamasa shorlanıwǵa beyim bolǵan topraqlarǵa kaliy xlor (KCl) emes, bálki kaliy oksid (K2 O) tuzining beriliwi maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Egerde topıraq quramı úyrenilmasdan kaliy xlor (KCI) berilsa, xlorning topıraqta jáne de kóbeyip ketiwi hám eginlerdi zıyanlanıwına baslawshı boladı. Kaliyli tóginlerdi agroximkartogrammalarga ámel etpesten topıraqqa beriw, ónimdiń pishib yetilishini keshiktiradi, sapasına unamsız tásir kórsetedi, ekologiyalıq tárepten átirap -ortalıq, topıraq, suw hám suw háwizleriniń pataslanıwına sebep boladı. Mineral tóginlerdiń átirap -ortalıqqa unamsız tásirin aldın alıw ushın tómendegilerge úzil-kesil túrde ámel qılıw usınıs etiledi: -mineral tóginlerdi arnawlı usınısnamalar tiykarında saqlaw ; -teleklerdi suw háwizleri hám xalıq turar orınlardan uzaǵıraqta qurıw ; -tasıw hám qóllaw qaǵıydalarına qatań ámel qılıw ; -mineral tóginlerdiń jıllıq normasın belgilewde tábiyiy geografiyalıq sharayat, topıraq ónimliligi hám joybarlastırılǵan jıllıq ónimdi qatań esapqa alıw ; -jer astı sizot suwining júzesin esapqa alıw ; -tóginlerlerdi sebiwden aldın arnawlı qorǵaw kiyimlerinen paydalanıw, samal yunalishini esapqa alıw. Ximiyalıq element hám elementlerdıń átirap -ortalıqqa tásiri Qorshaǵan -ortalıqtı ximiyalıq element hám elementler menen pataslanıw dáreklerine, tiykarlanıp, metal islep shıǵarıw sanaatı shıǵındıları, túrli janar maylardıń janıw ónimleri, avtomobil dudlari hám shıǵındı gazlar, awıl xojalıǵında isletiletuǵın ximikatlar hám basqalar kiredi. Átirap -ortalıqqa hám álbette, insan sog'ligi ushın eń qáwipli bolǵan elementlerge: sınap, qorǵasın, kadmiy, mishyak, selen, ftor sıyaqlılar kiredi. Olar ishinde oǵada qáwiplileri bolsa sınap, qorǵasın hám kadmiy esaplanadı. Ortasha esap kitaplarǵa kóre, metallurgiya sanaatı hár jılı orta esapta 35-40 tonna sınap, 850-900 tonna kobalt, 1500-2000 tonna rux hám 180-250 mıń tonnaǵa shekem misni átirap ortalıqqa shıǵaradı. SHıǵındi islep shıǵarıw sanaatı qorshaǵan -ortalıqtı pataslantıratuǵın tiykarǵı tarmaqlardan biri esaplanıp, koks shixtali oshaq (pech) otxonasiga artılayotganda hám alıwshılarǵa tarqatılıp atırǵanda bir tonna ónim esabına ortasha, cianidler-0, 0005, ammiak-0, 072, vodorod sulfid-0, 58, shań -0, 84, uglevodorodlar-0, 20 kg muǵdarda atmosferaǵa kóterilip unamsız tásir kórsetedi. Shoyın hám polat islep shıǵarıw processinde Marten oshaqlarında payda bolatuǵın bir tonna ónimge 8-12 kg shań, 2, 0-3, 0 kg iyis gazı, 1-1, 5 kg sulfid angidridi, 2-4 kg azot oksidleri shıǵındıları tuwrı keledi. Qorshaǵan -ortalıqtı pataslantıratuǵın taǵı bir tarmaq ıssılıq elektr stanciyaları bolıp, elektr quwatı islep shıǵaratuǵın qazanlarda koks, gaz, mazut hám toshko'mir janadı. Tasko'mir quramındaǵı altıngugurt muǵdarı 1-8% bolıp, janǵanda odaǵı altıngugurtning 10 -12% i tolıqlıǵınsha yonmaydi. Janǵan 88-90% hár qıylı elementler ximiyalıq processlerde hawa menen aralasıp, SO2, SO3 gazı jaǵdayında atmosfera hawasına kóteriledi hám hawada sovib hawa quramındaǵı (N2 O) suw menen óz-ara tásirlesip sulfid hám sulfat kislotalarǵa aylanadı hám kislotalı jawınlar formasında jerge túsip átirap -ortalıqtı pataslaydı. Bul elementler bolsa, pútkil janlı tábiyaattı, atap aytqanda, insandı hám ósimlikler dúnyasın nobud etiwshi tajovvuzkor faktorlar bolıp tabıladı. 1 kg taskómir quramında 4% altıngugurt bolsa, janar may janıwı ushın 20 m3 hawa zárúr boladı, hawa quramına 40 gr altıngugurt singadi odan 36 grammi jeńil uchuvchan altıngugurt bolıp, 72 gramm sulfat angidrid payda etedi. Bul degeni hár 1 m3 atmosfera hawasında 7, 2 gramm sulfid angidrid (SO2) ámeldegi bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge toshko'mirning janıw processinde 30 -35% kúl hawaǵa shıǵadı. Áyne Angren, Ahangaran hám Shıyrın qalalarındaǵı GRES lar bar bir keshe kunduzda bir neshe mıń tonnalap kómir yoqadi. Mısalı, AQShdagi «elektrosite de frants» ıssılıq elektrostantsiya kompaniyası bir keshe kunduzda 1, 7-2, 0 mıń, bir ayda 51-60 mıń tonnaǵa shekem kómir yoqadi, aqıbette odan hár kúni 33 tonna sulfat angidrid hám 250 tonna kúl hawaǵa kóteriledi. Sanaat óndirisiniń rawajlanıwı menen islep shıǵarıw kárxanaları ámeldegi bolǵan qala xalqı úlken azaplanıp atır. Atap aytqanda Nyu-York qalasınıń hár 1 km2 maydanında bir ayda ortasha 20 -25, Tokıoda bolsa 50 tonnaǵa shekem qurım jerge túsip atır. Londonda (1952 jıl ) bir hápte dawam etken ximiyalıq pataslanǵan (uwlı zatlanǵan ) rayon áqibetinde bir waqıtta 4 mıń kisi nobud bolǵan bolsa, 1962 jıl dekabr ayında, áyne taǵı sol, London qalasında qurımnan záhárleniw 750 kisiniń turmısına shek qoydı. Reńli hám qara metallurgiya - átirap -ortalıqtı pataslantıratuǵın tiykarǵı tarawlardan biri bolıp, iri metallurgiya kombinatları bir-keshe kunduzda ortasha 400-650 tonnadan 3 mıń tonnaǵa shekem hár qıylı ximiyalıq element, element hám shańlardı atmosferaǵa shıǵaradı. Atap aytqanda alyumin óndiristegi processlerde sheki onimdi kúydiriw, usaqlaw waqtında, tiykarlanıp, hawaǵa gaz jaǵdayı daǵı ftorli gidrogen (HF) ftoridlar, alyuminiy, iyis gazı, uglevodlar, sulfat angidridi hám basqalar ajralıp shıǵadı. Mısalı, 1 tonna alyumin alıw ushın 35-48 kg ftor sarplanıp sonnan 60 -65% vodorod ftorid átirap -ortalıqqa tarqaladı. Ftor elementi átirap -ortalıqqa, tiykarlanıp, alyuminiy zavodınan shıqqan tútin hám shıǵındılar, sonıń menen birge, túrli pestitsid hám de insektitsidlardan tarqaladı. Ftor metalloidlar ishinde eń aktiv (aktiv) hám basqa elementler menen eń ańsat reakciyaǵa kirisiwiwshi element bolıp, mikromiqdori tiri organizmler turmısı ushın júdá zárúr bolsada, lekin onıń makromiqdori turmıs ushın júdá qáwipli bolıp tabıladı. Ftorning joqarı koncentraciyası suyek hám tırnaqlardı mort etip, tishni to'kib jiberedi, qan tamırlar iskerligin keskin buzadı. Topıraq mikroflorasiga, umirtqasiz haywan hám ósimliklerge unamsız tásir kórsetedi. Sınap - tiri organizmler ushın eń qáwipli ximiyalıq element bolıp, onıń metil-sınap birikpesi (CN3 Hg) tábiyaat daǵı anorganik birikpelerdiń anaerob sharayatında, organikalıq elementler menen tásirlesiwi nátiyjesinde payda boladı. Metil-sınap (CN3 Hg) oǵada qáwipli uwlı zatlı element bolıp, suw, topıraq, ósimlik hám basqa azıqlanıw shınjırları arqalı insan organizmine túsedi hám búyrek, bawır, hátte, miyaga kúshli tásir etip, nerv sistemasın isten shıǵaradı yamasa insan ólimine sebep boladı. Qorǵasın - ot-jem quramındaǵı 100 mg|kg qorǵasın haywanlar ólimine sebep boladı. Topıraq quramındaǵı qorǵasın birikpeleriniń organizmge ótip saqlanıw dawam etiw waqti, metilsimob birikpesine qaraǵanda uzaǵıraq bolıp, ol óz tásir kúshin bir neshe jıllarǵa shekem saqlap turadı. Topıraqta qorǵasındıń kóbeyiwi mikroorganizmlar, jawın qurtılar hám kemiriwshilerdiń keskin azayıp ketiwine sebep boladı. Topıraqqa 0, 1-0, 5% qorǵasın qosılǵanda bakteriyalar kolonnasining rawajlanıwı 50-75% ga azayadı. Mishyak - topıraqqa, kómir kuli, metallurgiya hám mineral tóginler sanaatı shıǵındıları arqalı túsedi. Bul element júdá uwlı zatlı bolıp, áyne element menen uwlı zatlanǵan topraqlarda jawın jawın qurtıları pútkilley qirilib ketedi. Topıraq quramındaǵı mishyakning muǵdarı 165 mg. /kg ga jetkende, áyne topıraqqa egilgen mákke ónim bermeydi. 1 kg topıraqtaǵı mishyakning muǵdarı júzden bir mg ga jetkende áyne topıraq mishyak menen oǵada uwlı zatlanǵan esaplanadı, ol jaǵdayda jetiwtirilgan ónimnen tutınıw etken organizm nobud boladı. XIX ásir baslarınan qala qurılısı salasında arxitekturada jańa usıl hám usıllar qollanila baslandı. Maydanlar keń, átirapında danıqlı ansambllar, ımaratlardı tábiyaat menen uyqaslashtirib qurıw, istiroxat baǵları, suw xavzalari jasıl otlaqlar, suw xavzalarining aylanba háreketlerin qurıwǵa itibar berildi. Mısalı, qala átirap -ortalıq kóz qarasınan bohavo bolıwı ushın Peterburg qalasında Neva dáryasınıń bes irmog'i qurılǵan bolsa, pútkil Moskva qalasın Moskva dáryası, pútkil Tashkent qalasın bolsa boz suw, salma dáryaları aylanıp qala hawasına mikro ıqlım berip turadı. Qala transportı -xalıq hám júklerdi qala aymaǵında hám de qala átirapında tasıytuǵın, sonıń menen birge, qala abadanchiligi menen baylanıslı islerdi atqaratuǵın transport túrleri kompleksi bolıp tabıladı. Qala xalqınıń tez pát penen ósiwi óz-ózinen qala aymaqların keńeytiwge, turar jaylardıń jumıs jaylarınan alıslasıwı, qala ishinde júk tasıw koleminiń artıp barıwı, qala transport quralları, jol imaratlarınıń relsli jollar, tunellar, kópirler, aspa jollar, stanciyalar, toqtap qalıw bándirgileri hám transport saqlanatuǵın (stoyanka) jaylar, pristan, qayiq stanciyaları, energiya menen támiyinlew quralları qurılıp, sonıń menen birge (elektr podstantsiyalari, kabel hám kontakt tarmaqları, benzo kolonkalar ); remont ustaxonalari hám zavodları ; depo hám garajlar; texnika xızmeti stanciyaları, avtomabil prokati punktleri, liniyali úskeneler, dispecherlik mekememesi qala transportı wazıypasına qaray adam, júk tasıwshı hám arnawlı kóliklerge bólinedi. Download 311.88 Kb.

Download 311.88 Kb.