|
Mineral tóginlerdi óndiriste bir túrli texnologiyalıq processler
|
| bet | 8/11 | | Sana | 03.04.2023 | | Hajmi | 311.88 Kb. | | #48344 |
Bog'liq Alima esebaeva 016-mavzu, PDF Gallery 20230203 195203, GASSIPOL MOLEKULASINING YAMR SPEKTRINI Chem Office DASTURI YORDAMIDA O, 1680355001, inson huquqlari, Matn va uning turlari, 235234545, 2352345452, 2352345, RAVSHANBEK RAQAMLI QURILMALARNI LOYIXALASH, ”Город .Mекка-священный город Ислама”., Mavzu Multipleksorlar va demultipleksorlar. Reja, 1-dedline.To‘ychiyev Islombek, 2-dedline. To‘ychiyev Islombek2.1 Mineral tóginlerdi óndiriste bir túrli texnologiyalıq processler.
Sanaattı kún sayın usishi hám awıl xujalik ónimlerine talaptı asıwı menen mineral duzlarǵa ixtiyoj orta barayotir. Ásirese mineral duzlar xalıq qujaligini shiyki zat menen támiyinlewde, azıq ónimleri menen támiyin qılıwda, xalıq xujaligini jalpısına ximiya lashtirishda úlken axamiyatga iye. Mineral duzlar ishinde ainiqsa mineral tógin retinde qollanılatuǵın duzlardıń axamiyati úlken.
Házirgi kúnde insaniyat aldındaǵı turǵan mashqalalardan biri azıq ónimleri hám sanaattı shiyki zat menen támiyin qılıw bolıp tabıladı. Derlikk paydador erler házirgi dáwirde awıl qo'jalik ónimler alıw ushın bánt desek boladı. YAngi erlerdi uzlashtirish derlikk sheshilmes mashqalaǵa aylandı desek boladı. Aqolini sanı kún sayın asıp barayotir. SHuning ushın oxolining azıq awqat maqsulatlari menen támiyinlew tek ǵana paydadorlikni asırıw jolı menen orınlaw múmkin. Paydadorlikni asırıwdıń birden-biri tiykarǵı jolı mineral tóginler kóplegen óndiris shıǵarıwdan ibarat esaplanadi.
Mineral tóginler dep paydadorlikni asırıwǵa hám erning ónimli qılıwda isletiletuǵın, quramında ósimlik ushın kerek bolǵan elemenlarga iye bolǵan duzlarǵa aytıladı.
Ósimlik tuqimalari túrli elementlerden shólkemlesken bolıp, onıń qurǵaqlay bólegin 90 % ni karbon, kislorod, vodorod quraydı. Qalǵan 8-9% dıń bolsa azot, fosfor, kaliy, magniy, sera, kalsiy, temir tashkil etedi. Bul tiykarǵı elementlerden tısqarı ósimlikti ómiri hám element almasınıw procesin mekeme qılıw ushın kerek bulgan elementlerden bar, mıs, molibden, kobalt, ruq hám basqalar qam zárúr elementler bolıp qisoblanadi. Bul hámmesi bolıp 1-2% ni shólkemlestirgeni sebepli mikroelementler dep ataladı.
Ósimlik ósiw dáwirinde karbon, vodorod hám kisloroddıń tiykarǵı bólegin suwdan hám qavodan aladı, qalǵan elementlerdi bolsa topıraqtan aladı. YUqori paydadorlikni alıw múmkinshiligi bolıwı ushın joqarıda kórsetilgen elementlerdi, topıraqtıń quramında etarli bolıwı kerek. Ósimlik quramındaǵı qar bir element ayriqsha axamiyatga hám rolga iye. Mısalı, azot, ósimliktiń quramındaǵı oksil statyasın quramına kiredi. Belok protoplazma hám xo'jayralarni quraytuǵın element. Bir alım aytqanı sıyaqlı «Beloksız ómir joq, azotsiz belok joq», sonday eken azotsiz ómirdi oyda sawlelendiriw etip bolmaydı eken. Azot xloroform quramına qam kiredi.
Alyuminiy sanaatı bolsa kóbirek xlor, ftor, fosfor, altıngugurt tuwındı bolǵan sulfatlar, sulfidlar, uglerod hám azot oksidlerin shıǵaradı. Atmosfera hawasına qorǵasın, margumush, marganets, ftor sıyaqlı elementlerdi shıǵaratuǵın sanaat kárxanaları jaylasqan qala xalqı kóbirek az qanlılıq, flyuoroz, poliartirit, polinevrit sıyaqlı keselliklerge dús bolsa, ózinden kóbirek shań ajıratıp shıǵaratuǵın cement, paxta zavodları átirapında jasawshı xalıq kóz, murın, tamaq, shegirdek hám bronx naylariga tán bolǵan keselliklerge shalınmoqdalar. Elektr stanciyalardan shıǵıs kvarts shańları (qurım quramında 18, 5-22, 4 % ge shekem boladı ) (kremniy qos oksidi) pnevmokonioz, silikoz kesellikleri menen awırǵan nawqaslar sanınıń kóbeyiwine sebep boladı. S. Goldberg maǵlıwmatlarına qaraǵanda ıssılıq energiyası islep shıǵaratuǵın (TETs) jaylasqan qala aymaǵındaǵı rayonlarda medicina qadaǵalawınan ótkerilgen mektep oqıwshılarınıń 60, 2% ining ókpesinde ózgeris, 18, 2 % te bolsa silikoz keselligine tán unamsız ózgerisler baqlanǵan. Áyne qala atmosferası hawasında usı kremniy qos oksidiniń muǵdarı 25-32% ni tashkil etip ruxsat etilgen (REM) muǵdarınan talay joqarı bolǵan. Biraq tábiyaatda sonday ximiyalıq gazlar bar olar ózinden ko'lansa iyis shıǵarıp insandı eskertmeydi. Atap aytqanda, derlik barlıq sanaat kárxanalarınan shıǵıs iyis gazın (CO) insan seza almaydı, tek onıń muǵdarı qala atmosfera hawasında artıp ketkende hawa qapırıq bolıp, insandı dem alıwı salmaqlilesip qara terge botib, tez-tez bası og'riydi. Bunday jaǵday derlik barlıq qalalıqlarǵa tán kesellik esaplansada Navaiy, Almalıq, Chirchiq, Ahangaran, Denov sıyaqlı qalalarda jasawshılarda jáne de kóbirek ushraydı.
Tarawdıń qánigeleriniń bergen maǵlıwmatına kóre bul qalalar atmosfera hawasında ádetdegi qalalar hawasına salıstırǵanda ushraytuǵın ximiyalıq elementlerdiń muǵdarı 20% ten artıq ekenligi baqlanǵan. N. Skvertsova izertlewleriniń gúwalıq beriwishe ókpe rakining bas baslawshılarınan biri atmosfera hawasınıń túrli ximiyalıq shıǵındılar menen pataslanıwı bolıp tabıladı. Haqıyqatlıqtan da xalıq aralıq den sawlıqtı saqlaw shólkemleriniń maǵlıwmatlarına kóre hár tórtew rak keselliginiń ushewi átirap ortalıqtıń pataslanıwı menen baylanıslı eken. Ózbekstan gidrometeorologiya orayı bergen maǵlıwmatlarına kóre, Navaiy, Almalıq, Chirchiq, Ferǵana, Muborak, Sariosiyo, Uzın, Qo'qon qalaları atmosfera hawasınıń zıyanlı elementler menen pataslanıwı boyınsha eń patas hawalı qala hám poselkalar toparına kirgen. Ózbekstanda atmosfera hawasına shıǵıp atırǵan zıyanlı ximiyalıq elementlerdıń muǵdarı 4 mln. tonnadan qashannan berli artıp ketti. Atap aytqanda, sonıń yarımı uglerod oksidleri, 15% i uglerod shıǵındıları, 14% i altıngugurt qos oksidi, 9 % i azot oksidi, 8% i qattı elementler hám qalǵan 4 % i ayriqsha ótkir uwlı zatlı elementlerdan ibarat. Áne sol uwlı zatlı elementler tásirinen mámleketimiz qalalarında kesellikler 1, 5-2, 0 barovar kóbeyip, bronxial asma keselliginiń úlesi sońǵı 20 -25 jılda 25% ga arttı. Balalar organizminiń juqpalı keselliklerge qarsı gúres kúshi 30 -42% ga tómenlep ketkenligi baqlanǵan. Chirchiq qalasında qan keselligi 5, 6 ese, endokrin bóz sisteması keselligi 2, 5 esege, qan basımınıń asıwı 5, 3 esege, júrek jumısımiya keselligi 3, 0 esege artqanligi jazıp qoyıldı. Qala hám qalalar qurılısınıń átirap -ortalıqqa unamsız tásiri temasına nátiyje berip tómendegilerdi sanap ótiw múmkin:
1. Dıyxanshılıq ushın jaramlı bolǵan ónimli topraqlar awıl xojalıq mámilesinen shıǵıp ketedi;
2. Qala hám qalalar qurılısınıń keńeyiwi menen áyne aymaqtaǵı tábiyiy flora hám faunalar nobud boladı ;
3. Jaqın átirap daǵı ashıq suw háwizleri pataslanıp jaramsız jaǵdayǵa kelip qaladı ;
4. Sanaat óndirisiniń keńeyiwi menen atmosfera hawası pataslanadı ;
5. Qala xalqınıń kóbeyiwi menen bul qala aymaǵında jasaǵan túpkilikli otırıqshı xalıq kóbirek azap chekedi. Sebebi olar buyım bagıw, tóbearqa qılıw, qosımsha turaq-jaylar qurıw múmkinshiliginen mahkum boladılar.
6. Sanaattıń rawajlanıwı xalıqtıń kóbeyiwi menen átirap -ortalıqtı hár túrlı shıǵındılar menen tez pataslanıwı áqibetinde hár qıylı juqpalı keselliklerge kóbirek shalınadı.
7. Sanaat, mektep, joqarı tálim menen baylanıslı shawqımǵa tán kásip keselliklerine kóbirek shalınadı.
8. Qalalıqlar awıllarda jasawshı xalıqqa salıstırǵanda átirapdagilariga bir az itibarsız, kemsalıyqa bolıwadı.
Qalasozlik hám rayonlardı joybarlawdıń ilimiy tiykarlanǵan, házirgi zaman urbanizatsiyasining barlıq unamsız aqıbetlerin jónge salıw etetuǵın sistemasın engiziw jolı menen qalalarda hám basqa xalıq punktlerinde xalıqtıń jaqsı jasawı ushın qolay sharayat zárúr. Onıń ushın :
1. Jańa qalalar qurıwda orınnıń bahavoligi, samaldıń baǵdarı, suw támiynatı anıq esap -kitap etiliwi kerek.
2. Hár qanday jaǵdayda da qala xalqı sanınıń kóbeyiwin (urbanizatsiya, migratsiya) tártipke salıp, xalıq sanitoriya-gigiena teń salmaqlılıqı buzılmawı ushın qalalar sanınıń kóbeyiwine jol qoymaw zárúr. Urbanizatsiyaning kúsheyip barıwı obe'ktiv process bolsada, ol basqarib turıwdı talap etedi. Sebebi qalalardıń irilesip, xalqınıń kóbeyip barıwı ekologiyalıq tártipsizlik (pataslanıw ), transport, social (turaq-jay, dem alıw mákanları, qurılıs, kommunikatsiya ) talapǵa bolǵan mútajliktiń tártipsiz kupayishi hám basqa bir qatar mashqalalardi keltirip shıǵaradı.
3. Qalalardıń keńeyiwi olardıń átirap daǵı awıl xojalıǵı jerlerin iyelep alınıwına sebep boladı. Házirgi kúnde (2000 y) 12 mln.gektardan artıq ónimli jerlerdi qalalar iyelep turıptı.
4. Qala daǵı úlken muǵdarda shawqım taratıwshı imaratlardı (aeroportlar ) qala shetine alıp shıǵıw kerek.
5. Qalalarda háreketleniwshi transport quralların háreketleniw saatların, jeke kólikler háreketin málim bir tártipke salıw zárúr.
6. Qalalararo hám xalıq aralıq kólikler háreketin qala shetinen, aylanba jollar arqalı ótiwin shólkemlestiriw kerek.
Qala hawasın jaqsılaw maqsetinde, jasıl zonalar, dem alıw baǵları, kishi-kishi ormanlar (tábiyat kórinisili baǵlar ) ko'kalamzorlar shólkemlestiriw kerek. Biraq jasıl zonalardı shólkemlestiriwde zıyanlı shıǵındılarǵa shıdamlı bolǵan sayamanlı terek nálleri egiw usınıs etiledi, sebebi atmosfera hawasında zıyanlı elementler kóp bolǵan aymaqlarda mevali terekler egiw maqsetke muwapıq emes, atap aytqanda, oǵada pataslanǵan hawa ortalıǵında jetiwtirilgan miywelerdiń quramı uwlı zatlanıp insan sog'ligiga unamsız tásir kórsetedi.
Qala aymaqlarında xojalıq hám sanaat shıǵındılarınıń toplanıp qalıwına jol qoymaw kerek, kerisinshe, bul shıǵındılar qala hawasın, suw imaratların pataslap, xalıq arasında juqpalı keselliklerdiń kóbeyip ketiwine sebep boladı.
Qala hám qalalar qurılısınıń keńeyiwi menen qalada jasawshı xalıqtıń, sanaat kárxanalarınıń suwǵa bolǵan zárúrshiligi de sonsha artıp baradı. Ókiniw menen aytamız qalalar xalqın taza ishimlik suwı menen támiyinlew mashqalası tolıqlıǵınsha unamlı hal etilgen emes. Úy-ruwzıger xojalıq xojalıq ishimlik suw támiynatı daǵı tiykarǵı mashqala suwdiń muǵdarı hám sapası gigienik norma talaplarına juwap beriwi kerekligida bolıp tabıladı. Taza suw azıq-túlik kárxanalarınıń texnologiyalıq procesin to'xtovsiz keshiwine, islep shıǵarılǵan ónimdiń sapalı bolıwına, awqatlardan kelip shıǵıs keselliklerdi aldın alıwǵa múmkinshilik beredi. Atap aytqanda, jer júzlik den sawlıqtı saqlaw shólkeminiń dúnya xalqı sog'ligini saqlawǵa qaratılǵan shaqırıǵında bunday delingen: «Qayda bolmaydıin xalıq sog'ligiga túrli juqpalı kesellikler qáwip tuwdırmasligi, onıń aldın alıwda bolsa xalıqtı taza ishimlik suwı menen támiyinlew arqalıǵana eriwiladi».
Aq qaraǵay (pixta)-hawada erkin háreketlenedi hám fitontsid ajıratıp shıǵaradı. Bul fitontsidlar bakteritsid hám protistotsid ózgeshelikine iye bolıp patogen zamarıq hám bakteriyalardı, hátte hashoratlarni óltiredi. Bir gektar daǵı kedr tereki bir kúnde 60 -70 kg.ge shekem fitontsid islep shıqqanlıǵı sebepli de 1 m3 hawasında bakteriyalar sanı 200-300 donadan aspaydı, qalalar hawası daǵı bakteriyalar sanı bolsa bunnan 250-300 barovar kóp. Aq akatsiya, magnoliya, jiyde sıyaqlı tereklerdiń egiliwi sonısı menen ózine tartatuǵınlıqı olar qala hawasına jaǵımlı iyis taratıwshı efer mayı shıǵaradı (tek mevasini tutınıw qılıw maqsetke muwapıq emes). Terekler hawasınıń ıssı kúnlerde kóp muǵdarda suw bug'i shıǵarıp hawa ızǵarlıǵın 28-37% ga asıradı, hawa temperaturasın jaz aylarında 3-40 S dáreje tómenletedi. Jasıl álemdiń taǵı bir zárúrli paydalı ózgesheligi sonda olar dawıs hám waǵırlını 20 -25% ga susaytiradi. Terekler qanshellilik qalıń egilse waǵırlını sonsha kóp utadı. Jasıl álem insanǵa estetik zawıq berip insan nerv sistemasın tınıshlantıradı, jumıs qábiletin asıradı, jaqsı keyip ato etip saw bolıwdı kepillikleydi, qalanıń kórikine kórik qosadı.
Tógin tuwrı qollanılǵanda yamasa basqarilsa, eginler islep shıǵarıwdı jaqsılaytuǵın zárúrli element bolıp tabıladı, ol ósimliklerdiń artıwın kúshaytadı.
Eger ol tuwrı isletilmasa yamasa basqarilmasa, ol ósimlikler hám haywanlar ushın úlken joytıwlarǵa alıp keledi, ol adamlarǵa da tarqaladı jáne bul átirap -ortalıqqa zıyan etkazadi. Bul bizni tóginlerdiń átirap -ortalıqqa tásirin talqılawǵa alıp keldi.
Tóginer hár qıylı sırtqı kórinislerde boladı, mısalı, ximiyalıq ónimler hám eski ot kesiwleri. azot sıyaqlı azıq elementler menen támiyinleydi hám tóginler otaqlar hám kesellikler qáwipinen qaramastan ósimliklerdiń artıwın asırıw ushın isletiledi.
Organikalıq tóginlergo'ng sıyaqlı tóginler topıraqtı azıq elementlerı menen támiyinlew arqalı topıraq ónimliligin asıratuǵın tógin forması bolıp tabıladı. mikroblar topıraqta, topıraqtıń jaqsı ıǵallanıwın támiyinlew hám erroziyanı kemeytiw
Otlaqta tarqalatuǵın ot úzindileri paydalı azot, kaliy hám fosfor islep shıǵaratuǵın tógindiń bir forması bolıp, otlaqtı kesiw arqalı biypul bolıwı múmkin.
Fosfor bolsa ósimliktiń ósiwinde, kóbeyiwinde qatnasıw etiwshi element bolıp qisoblanadi. Fosfor ósimlik ómiri ushın zárúr bolǵan fermentler, vitaminlar quramına qam kiredi. Ásirese ósimlik uruglarida quramalı beloklar retinde (nukleoproteidlar) qam qatnasadı. Fosfor ásirese dán ósimlikleri ushın, olardıń paydadarligini, asırıwda quramındaǵı kerekli elementlerdı asırıwda zárúr elementlerinen biri qisoblanadi.
Ómir processleri mekeme qılıwda kaliy elementiniń axamiyati úlken. Kaliy element almasınıw procesin hám suw rejimin ustap turıwshı elementlerden biri bolıp tabıladı.
Sonday etip joqarıda kórsetilgen ósimlik quramındaǵı 10 elementten 3-tasi - azot, fosfor, kaliy azıq retinde qóllaw maqsetke muwapıq, qalǵan elementler bolsa topıraqta etarli muǵdarda ushraydılar. SHuning ushın sol 3 element azıq statyası retinde isletiledi hám olardıń duzları bolsa mineral tóginler dep ataladı.
|
| |
