81
barcha talab etiladigan agrotexnik tadbirlarni o‘z vaqtida sifatli qilib
o‘tqazilishi, tok hosildorligini keskin oshishining asosiy mezonlaridan
biri hisoblanadi. Muttasil mo‘l va yuqori sifatli uzum hosili olish,
uzumchilik sohasida iqtisodiy ko‘rsatgichlarni baland bo‘lishi eng
asosiy daromad manbalaridan biri hisoblanadi.
Tok tuplarni kesish, uzumchilik tarixi kabi o‘zining
tok kesish
tarixiga egadir. Qadim zamonlarda ham odamlar tok kesish va unga
shakl berish turlarni bilganlar va ishlab chiqarishda foydalanib
kelganlari natijasida yaxshi sifatli uzum hosili olishgan.
N. Buzin va boshqalar (1956) ma’lumotlariga ko‘ra, tokni kesish
va unga shakl berish ilmiy asoslarga tayangan holda XX asrning oxirida
Fransuz olimlaridan: J. Gyu, G.Foyeks, keyinroq L. Ravaz tok tuplariga
shakl berish va kesishni ilmiy nazariyalarini o‘rganib, o‘z fikrlarini
ilmiy maqola shaklida va risolalarda keltirganlar.
Yuqorida nomlarni keltirilgan olim va tadqiqotchilar
tok tuplarini
kesish jarayoni, usul va muddatlarini har tomonlama o‘rganib, ilmiy
asoslangan tavsiyalar berishgan.
Tok tuplarini kesish va unga shakl berish jarayonida,
ularning
biologik xususyatlarini hisobga olib, ilmiy asoslangan, resurstejamkor
parvarishlash agrotexnologiyalari asosida olib borish, tok kesish usuli,
muddati va bajarish darajasiga e’tibor berish yo‘li bilan qo‘lga kiritish
mumkinligi qayd etilgan. Pirovardida, sohani iqtisodiy ko‘rsatgichlari
ham tok tuplarini qay darajada kesishiga qarab belgilanadi.
Tok kesish jarayonida eng asosiy e’tiborni tok novdalarining nav
xiliga va ularning o‘sish kuchiga qarab hosil beruvchi novdalarni kalta
va uzun qilib qirqiladi. Bundan tashqari, tokning yoshi va holatiga
qarab, tez o‘suvchi tok navi xillari uzun (8-16-20 tagacha(kuchli
o‘suvchi so‘ritoklarda) hosil kurtaklari) va sekin o‘suvchi novdalarni
esa 2-6 tagacha, o‘rta o‘suvchi tok navlarida esa (8-14 tagacha) hosil
kurtaklari qoldirilganda yuqori va sifatli hosil olish imkonini beradi.
Yuqorida ko‘rsatilgan hosil novdalarini kesishda Buxoro viloyati
mirishkor uzumchilari ham shu kesish usullaridan keng foydalanganlari
bois, yuqori va sifatli hosil olishga muvaffaq bo‘lmoqdalar.
Tok novdalari optimal
kesish muddatida kesilganda, ulardan
yuqori va sifatli hosil olish imkoniyati vujudga keladi. Tok kesuvchi
ishchi va mutaxassislar tokni kesish borasidagi qonun va qoidalariga
to‘liq ega bo‘lishlari, har bir
tok tupining tuzilishini, uning shakli va
novdalarining o‘sish kuchi xossalarini to‘liq o‘rgangan bo‘lishi va amal
qilishi talab etiladi.
82
1 1-rasm.Tok kesish qoidasi
Buxoro viloyatida tok kesishda birinchi navbatda, mutaxassis va
ishchi tokning morfo-biologik xususiyatlari hamda tok novdalarini
kesish qonuniyatlarini yuqori saviyada bilishlari talab etiladi.
Tok kesish tarixida tok novdalarni kesish uzunligiga va kurtaklar
soniga e’tiborni qaratish talab etiladi. Tokning nav xiliga qarab kalta
kesilganda, kesish uzunligi va kurtaklar soniga alohida e’tibor berilishi
lozim. Kalta kesish(asosan vinobop navlarda va ba’zi bir sekin
o‘suvchi xo‘raki navlarda o‘tkaziladi) shu tartibda o‘tkazilsa, ya’ni
barcha kurtaklar hosil kurtagi bo‘lganda, yuqori
va sifatli hosil olish
imkoniyati yaratiladi. Kalta kesish asosan, tok tuplarini simbag‘azlarda
etishtirilsa, agrotexnik nuqtai nazardan maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Bunda har bir novda gorizontal holda simbag‘azlarga bog‘langanda,
yorug‘lik, issiqlik va havo almashinishi yaxshilanishi natijasida
hosilning tashqi ko‘rinishi, sifati va qand miqdori yuqori bo‘ladi.
1 2-rasm. Yelpig‘ichsimon shakl berish 1 3-rasm. Baland
shtambali yelpig‘ichsimon shakl.
Tok tuplarini o‘rtacha kesishda hosil novdalarni 5-8 ta kurtak qoldirib
kesilganda yuqori va sifatli hosil yetishtirish imkoniyati yaratiladi.
Bunda texnika bilan yerga ishlov berishda novdalar xalal bermay, ish
sifati oshadi.
83
Shuningdek, shuni alohida qayd etishlozimki, Buxoro viloyati
uzumchiligini
zamonaviy
resurstejamkor
texnologiya
asosida
parvarishlashda tok tuplarini kesish qoidalari bo‘yicha o‘sish
kuchiga,nav xiliga qarab kesishi va shakl berishi hamda hosil novdalari
bir yillik novdalardan iborat bo‘lishini inobatga olgan holda o‘tkazish
kerakligini har bir mutaxassis kadr bilishi zarur. Shunda har qanday tok
turidan ko‘zlangan hosil cho‘g‘ini olishga muyassar bo‘lishadi.
