5.
Tok tuplarini yashil kismiga tasnif bering.
6.
Xomtok va uni utkazish tartibi.
7.
Navdalarni uchini chilpish kilish.
8.
Ustiruvchi tormozlovchi retardantlar va biostimulyatorlardan
foydalanish.
9.
Tok tuplarini yashil ksmlari xomtok novdani uchini chilpish
kilish xalkalash
Tayanch iboralar:
o‘suv davri, tinim davri, shira harakati, novda
va
to‘p gullarning o‘sishi, gullash, g‘ujumlarning o‘sishi,
g‘ujumlarning pishishi, barglarning to‘kilishi,
tok tuplarini yashil
ksmlari xomtok novdani uchini chilpish kilish xalkalash
7.1.
Uzumchilikda tok kesish muhim agrotexnik tadbirlardan biri
bo‘lib, tokning o‘sishi va meva qilishini tartibga soluvchi vositadir. Bu
shakl berish usuli tokni parvarishlash uchun qulay bo‘lib, u
tokzorlardan foydalanish muddatini uzaytiradi, ya’ni yoshartiradi.
Tokka to‘g‘ri shakl berilish, uni o‘stirish tizimini tupdan yaxshilab,
uzoq vaqt va muttasil hosil olinishini ta’minlaydi, quyosh nuridan,
issiqlik, suv va oziqa moddalaridan to‘liq foydalanishga, shuningdek,
texnika vositalaridan keng qo‘llanishiga sharoit yaratadi. Pirovard
natijada katta daromad keltiradi.
Agar tok qishda ko‘miladigan mintaqada o‘stirilsa, ko‘pincha,
ularni ko‘p yengli, yelpig‘ichsimon shaklidan uzumchilik fermerlari
ko‘proq foydalanishadi. Bu tok tuplarini ko‘mishni osonlashtiradi, hosil
elementlarni beshikast saqlab qoldirishga imkon beradi.
Tuplarni shakllantirishda va ulardan foydalanishda o‘z vaqtida,
to‘g‘ri xom tok qilish muhim ahamiyatga ega.
Uzum
tupida
yetarli
miqdorda kurtaklar bo‘lmasa,
rivojlanadigan novdalar soni amalda kamayib ketadi. Kurtaklar
85
qo‘ltig‘ida me’yordan ortiqcha kurtak bo‘lsa, hosildorlik pasayadi,
uzum boshi va mevasining o‘rtacha og‘irligi kamayadi, keyingi yili
meva olish uchun foydalanish mumkin bo‘lgan novdalar uzunligi va
sonini qisqartirish lozim bo‘ladi.
Tokzorlarda tok kesishni birinchi navbatda, erta va o‘rtapishar
navlardan boshlash zarur, chunki ularning novdalari tezroq pishadi,
kesishga qulay bo‘ladi.
Tokni umum qabul qilingan texnologiya bo‘yicha kesish tavsiya
etiladi. Bunda o‘tkir tok qaychi va arradan foydalanish tavsiya etiladi.
Yenglar faqat ichki tomondan kesiladi va bunda kesilgan joylar
yaqinidagi zararlangan maydonlarning tutashib ketishiga yo‘l
qo‘yilmasligi kerak. Natijada bu tupning o‘sishini susaytiradi va
hosildorligini kamaytiradi. Zanglarni kunda qoldirmay kesish, burchak
kurtakdan novda hosil bo‘lishini istisno etish lozimligi ko‘rsatilgan.
O‘rinbosar novda har doim mevali novdadan pastda va yengning
tashqi tomonida qoldirilishining afzalligi isbotlangan.Yengda bir necha
mevali
novda
qoldirilganda,
kesish
uzunligini
ularning
joylashganligiga koʻra tabaqalashtirish kerak: mevali novda eng
asosidan qancha uzoqda joylashgan bo‘lsa, u shunchalik uzoqda (uzun)
qoldirilib kesish tavsiya qilingan. Novdadagi kesik silliq bo‘lishi va tez
bitishi uchun tok qaychining bo‘rtik kesuvchi jag‘i tupda qoladigan
novda yoki eng qismiga qaratilib kesish zarurdir.
Kuzgi tok kesishni shakllantirish uchunkeraksiz novdalar va o‘sib
ketgan yenglar olib tashlanadi, bir yillik novdalarni ishlatilish
maqsadiga (novda yoki mevali novda) ko‘ra kaltalashtiriladi va bu
yaxshi natija beradi.
Meva qiladigan yelpig‘ichsimon shakldagi tuplar tup boshidan
kesiladi, bunda skelet novda bargdan tozalanadi. Tik o‘suvchi novdalar
asosga taqab kesiladi. O‘sib ketgan va egilmaydigan bo‘lib qolgan
yenglar olib tashlanadi. Ular o‘rniga bachki(o‘rinbosar) novdalar
qoldiriladi. Tupda pishgan novda to‘rttadan kam bo‘lsa, u holda qator
joylashgan kuchli novdalar yangi yeng shakllantirish uchun qoldiriladi.
Yenglar uchun asosga yaqin joylashgan ikki-uchta kuchli novda
tanlanadi, tupning ichki tomoniga qarab o‘sgan eng pastki 2-3 ta
ko‘zcha, undan yuqorisida 6-7 ta, eng yuqorisida 10-15 ta ko‘zcha
koldirib kesish maqsadga muvofiqdir. Yeng tez o‘sib ketmasligi uchun
o‘rinbosar novdalar qoldiriladi. Ikkita hosilli novda kuchli hosil
bo‘g‘inini tashkil etadi.
86
Toklari ko‘miladigan tumanlarda kuzda ularni kesishda qabul
qilingan kesish me’yoridan 20-25% ortiq miqdorda hosilli novdalar
ko‘proq qoldirilib kesiladi. Chunki, qish fasli va erta bahor qanday
kelishiga qarab, hosilli novdalarning ko‘zchalari ko‘p qoldiriladi va
ko‘klamda toklar ochilgandan so‘ng, sovuq urgan, shikastlangan
novdalar olib tashlanadi va korrektirovka qilinadi.
Har yili tok navlaridan yuqori va sifatli hosil olish uchun ulardagi
kurtaklar sonini, tokning o‘sish kuchi, nav xili va hosil berish
xossalarini inobatga olib, tok kesishni o‘tkazish tavsiya etiladi.
Meva qilish koeffisiyenti past bo‘lgan (rivojlangan novdalardagi
uzumboshi sonlari), kuchli o‘suvchi xo‘raki uzum navlaridan: Oq va
Pushti toyfi, Nimrang, Husayni, Surxak kitabskiy, shuningdek,
mayizbop uzumlardan-Qora va Oq Kishmish, Kishmish Xishrau,
Kishmish So‘g‘diyona, Kishmish Samarqand va h. k.larda ko‘zchalar
(pindiq) ko‘proq qoldiriladi. Tokning yoshi va o‘sish kuchi, nav xiliga
qarab, yenglarida kuchaytirilgan hosilli novdalar qoldirilib, ularning
soni novdaning yo‘g‘on va ingichkaligiga qarab, 10-16 tagacha, voish
va so‘ritoklarda uzum naviga qarab, 20 tagacha kurtak qoldirib
kesiladi. Baquvvat, ko‘p yillik toklarda 200-300 tagacha kurtak
qoldirib kesiladi.
Soyaki, Bayan-shirey, Kuljinskiy navlarida oziqlanish maydoni
3x2,5 m ni tashkil etib, hosilli novdalarida 160-200 tagacha kurtaklar
qoldirilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.
O‘rtacha o‘suvchi Pushti Muskat, Saperavi, Aleatiko vinobop
uzum navlarida kurtaklar soni 150 dan 180 tagacha bo‘lganda, hosili
mo‘l va sifatli bo‘ladi. Hosil novdalari ko‘p va kuchsiz o‘suvchi
vinobop navlarda Pino chernыy va Risling navlarida kurtaklar sonini
80-100 tadan ortiq qoldirmaslik kerak.
Viloyat sharoitida tok navining o‘sish kuchi va navning xiliga,
turiga qarab, kuchli o‘suvchi navlar uzun, sekin o‘suvchi navlar esa
kalta kesiladi. Hosil novdalarida 6-8, 9-12, 13-16-20 tagacha kurtak
qoldirib kesiladi.
Viloyatning ko‘pgina tumanlarida tok tupini ko‘mishdan oldin va
ochgandan keyin erta bahorda bo‘lib turadigan qora sovuqlar,
kurtaklarning zararlanishiga, tok tanasining ko‘p yillik qismlaridagi
to‘qimalarning qurishiga olib kelishi mumkin.
Kuchli zararlangan tokzorlarda qisqa muddat ichida tok tupi yer
ustki qismini qayta tiklash va ikkilamchi novdalardan (bachkilar) va
87
ko‘p yillik tok tanasidagi uyg‘onmagan kurtaklarning uyg‘onishidan
hosil olish uchun tok tupiga yuqori agrotexnik tadbirlar o‘tkazish
natijasida hosil olish imkonini yaratish mumkin.
Ta’kidlash joizki, tokning asosiy novdvlarida, kundaning pastki
qismida rivojlanmagan, uyg‘onmagan kurtaklar zaxirasi mavjud.
Ulardan asosan o‘suv shoxlari, ya’ni mevasiz novdalar paydo bo‘ladi
va tok tupini qayta tiklanishiga sabab bo‘ladi.
Tokka yaxshi suv-oziqa rejimi qo‘llanilganda, qo‘shimcha
kurtaklarning rivojlanishiga olib keladi. Sovuqdan zararlangan
tokzorlarni birinchi navbatda, sug‘orish va sug‘orish bilan birgalikda
oziqalash talab etiladi.
Sug‘orilgandan keyin tok novdasida ko‘plab bachkilar o‘sib
chiqadi, ulardan tana tupida qulay joylashgan, tupning pastki qismida
va qator bo‘ylab o‘suvchi 8-10 ta kurtakli novda qoldiriladi, qolganlari
yulib tashlanadi. Bu tadbirni imkon qadar barvaqt, ya’ni yosh novdalar
tez yulinadigan davrda o‘tkazilishi lozim.
Plastik, yengli qilib to‘g‘ri shakllantirilgan va kesilgan tok tupi
oson va ixcham holda yer betiga joylashadi, bunday holat tokni kechki
kuzda sifatli qilib ko‘milishga imkon beradi.
Ko‘p yillik ma’lumot natijalariga qaraganda, O‘zbekiston
Respublikasining shimoliy hududlarida ko‘pincha, noyabr oyining
birinchi dekadasida havo harorati minus 10-12
0
Sgachani tashkil etgan.
Ana shunday ayozli kunlarda hali novdalari pishib ulgurmagan va
ko‘milmaydigan tok novdalariga jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Shu
bois, qora sovuq tushma- sidan oldin toklarni oktyabr
oyining 2-dekadasdan boshlab, ularni kesish, hosilni yig‘ish va ko‘mish
ishlarini tugallash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Yarim yelpig‘ichsimon shakl berilgan tok novdalari faqat bir
tomonga pastki va ikkinchi simlarga, hosil beruvchi novdalar esa, 1-2
va istisno tariqasida(baquvvat, tez o‘suvchi tok navlari) 3 –simlarga
tartib bilan novdarni joylashtirib bog‘lanadi. Tok novdalarining pishib
etilishi, hosil berishi, uning sifatli va ko‘rimli bo‘lishi, ularni qishgi
mavsumga tayyorlash ishlari o‘tkaziladigan agrotexnik tadbirlarning
sifatli va o‘z muddatida to‘g‘ri bajarilishiga bevosita bog‘liqdir.
Bir qator tok navlarida gullar qo‘sh jinsli bo‘ladi. Ayrim uzum
navlari esa ayrim jinslidir. Masalan, Charos, Kattaqo‘rg‘on va Nimrang
va boshqa shunga o‘xshash uzum navlarining gullari urg‘ochi tipdagi
gul toifasiga kiradi. Bunday tipdagi uzum navlarini yaxshi
88
parvarishlash bilan birgalikda, chetdan yaxshi changlanishiga (sun’iy
changlantirish) sharoit yaratish ham lozim bo‘ladi. Shundagina ularning
gullari yaxshi changlanib urug‘lanadi. Qayerda shu toifadagi tok
navlari bo‘lsa, ularning yaqiniga Oq va Qora kishmish, Husayni,
Pushti Toyfi singari uzum navlarini ekish tavsiya etiladi.
Tok novdalarini xomtok qilish asosan ikki marta o‘tkaziladi.
Birinchisi
| 