8.3. Choʻllanish va uni bartaraf etish chora-tadbirlari
Hozirgi paytda choʻllanish jarayoni insoniyatning global
muammolaridan biriga aylandi. Choʻllanish jarayoni, uning turli jihatlari va
oqibatlari toʻgʻrisida chuqur ilmiy tadqiqot ishlari keng koʻlamda olib
borilmoqda. Choʻllanish atamasiga beriladigan taʼriflar ham xilma-xil.
BMT ning 1977-yilda choʻllashishga bagʻishlangan konferensiyasida
“Choʻllanish yer yuzasidagi biologik potensialning kuchli kamayishi yoki
yoʻqotilishi boʻlib, choʻl tabiatiga oʻxshash sharoitning hosil boʻlishidir”
deyilgan. N.F. Reymers “Choʻllanish - u yoki bu hududda oʻsimlik
qoplamining qayta tiklanmaydigan darajada kamaytirilishi yoki yoʻq
qilinishidir. Antropogen taʼsir toʻxtatilsa oʻsimlik asta-sekin tiklanishi
mumkin”, deb taʼriflagan. V.A. Varnskiyning yozishicha “Choʻllanish -
200
tabiiy ekosistemada oʻsimlik qoplamining yoʻqotilishi boʻlib, uni kelajakda
inson yordamisiz tiklab boʻlmaydigan jarayondir”. Taʼriflardan koʻrinib
turibdiki, choʻllanishning koʻrinishi, kelib chiqishi oʻsimliklarning
kamayishi, yoʻqotilishi bilan bogʻlab tushuntirilgan. Oʻsimlik qoplamining
asosiy koʻrsatkich sifatida olinishi toʻgʻri, chunki u asosiy manzarani,
koʻrinishni yorqin aks ettiradi va inson taʼsirida tez oʻzgaruvchi komponent
hisoblanadi. Shuningdek, koʻp hollarda choʻllanishni koʻrsatuvchi belgi
sifatida tuproq qoplami ham yaxshi namoyon boʻladi. Shu jihatlarni
inobatga oladigan boʻlsak, choʻllanishga berilgan taʼrif bitta komponent
orqali emas, balki u yoki bu hudud tabiatidagi umumiy tabiat inqirozi koʻzda
tutilgan holda berilishi lozim.
Baʼzi olimlar har qanday ekorsistemalarda tabiiy inqiroz 50% dan
oshgan holatdan boshlab choʻllanish deb atashni tavsiya qilmoqdalar. Sabab
50% deb olinishiga asosiy sabab ektizimlarda tabiiy resurslarning 50%
yoʻqotilishi ularning tabiiy tiklanishiga katta qiyinchilik yaratadi.
Respublikada choʻllanishni oldini olish, oʻrmonlarni qayta tiklash va
ihota oʻrmonlarini koʻpaytirish boʻyicha qator chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Respublika hududining 70% yoki 31,4 mln.ga tabiiy
shoʻrlanishga, qum koʻchkilari, changli boʻronlar va garemsellar tarqalishi
taʼsiriga uchragan qurgʻoqchil va yarim qurgʻoqchil maydonlardan iborat.
Orol fojiasi oqibatida 5,5 mln gektardan ortiq maydonli Orolqum choʻli
vujudga kelgan. Yerlarni choʻllanishining oldini olish va qurgʻoqchilikka
qarshi kurashish sohasida amaldagi davlat boshqruvi tizimi ushbu
yoʻnalishdagi ishlarni samarali muvofiqlashtirishni taʼminlash imkonini
bermayapti. Choʻllanishga qarshi kurashish, degradatsiyaga uchragan
yerlarni qayta tiklash boʻyicha ishlarni olib borish samaradorligini oshirish,
shuningdek Oʻzbekiston Respublikasining xalqaro majburiyatlarini
samarali bajarilishini taʼminlash maqsadida Oliy Majlisning 1995-yil 31-
avgustdagi 125-I-sonli qarori bilan “Qattiq qurgʻoqchilikni boshdan
kechirayotgan va (yoki) choʻlga aylanib borayotgan mamlakatlarda, ayniqsa
Afrikada, choʻlga aylanib borishlarga qarshi kurash” boʻyicha “Kambo”
BMT konvensiyasi ratifikatsiya qilingan.
Jahonda yuz berayotgan global iqlim oʻzgarishlari, yerlarning yaroqsiz
holatga kelishi XXI asrning ikkinchi oʻn yilligiga kelib koʻpgina
mamlakatlar choʻllanish va yerlarning degradatsiyaga uchrashi
muammolarini boshidan kechirayotgani va uning oqibatida dunyo boʻyicha
qariyb 2 milliard gektar yer maydoni yaroqsiz ahvolga kelib qolgani
muammoning nechogʻli dolzarb ekanligini koʻrsatib turibdi. BMT ning
maʼlumotlariga koʻra, hozirgi kunda dunyo boʻyicha yiliga qariyb 6 million
201
gektar yer choʻllanishga uchramoqda, haydaladigan yerlarning 40 foizdan
ortigʻi irrigatsiya va melioratsiya ishlarida xato va kamchiliklarga yoʻl
qoʻyilgani sababli degradatsiyaga uchrab, ziroatchilik, qishloq xoʻjaligi
ekinlari yetishtirish uchun mutloq yaroqsiz holga keltirilgan.Bundan
tashqari, choʻllanish, yer degradatsiyasi va qurgʻoqchilik jiddiy
iqtisodiy,
ijtimoiy hamda ekologik muammo boʻlib, dunyoning koʻplab
mamlakatlarida oziq-ovqat xavfsizligiga tahdid solmoqda. Choʻllanish
oqibatida jahonning 100 dan ortiq mamlakatida istiqomat qilayotgan 1,2
milliard aholining salomatligi va farovonligiga jiddiy xavf tugʻilmoqda.
BMT maʼlumotiga koʻra, choʻllanish dunyo aholisining beshdan bir qismiga
tahdid solayotir. Hozir dunyodagi quruqlik maydonining uchdan bir qismi
choʻlga aylanish tahdidi ostida qolgan. Dunyoda degradatsiya jarayonlari
natijasida har yili 7 million gektar yer maydoni qishloq xoʻjaligi oborotidan
chiqib ketmoqda. Shu nuqtayi nazardan, mamlakatimizda ham yuqoridagi
keltirilgan muammolardan tuproq shoʻrlanishi, koʻchib yuruvchi qumlar
tarqalish xavfi, chang boʻronlari va qurgʻoqchilik muammolariga duch
kelmoqda. Qishloq xoʻjalik faoliyatida yaroqli yer maydonlarining kamligi
tabiat boyliklari va yer-suv manbalaridan foydalanishning samarador yangi
yoʻnalishlarini izlab topishni talab etmoqda. Mamlakatimizda choʻllanishga
qarshi kurashning milliy dasturi ishlab chiqilgan boʻlib, ushbu dasturga
koʻra, yerlar degradatsiyasining hajmini qisqartirish yoki uning oldini olish,
choʻllanishga duchor boʻlgan yerlarni qayta tiklash ishlarini amalga oshirish
lozim. Statistik maʼlumotlarga koʻra, har yili choʻllanish va qurgʻoqchilik
natijasida 42 milliard dollarga yaqin qishloq xoʻjaligi ekinlari nobud
boʻladi. Hech kimga sir emas, yaqin kelajakda mintaqamizda iqlimning
isishi kutilmoqda. Bugungi kunda global iqlim oʻzgarishi sharoitida
Markaziy Osiyo mamlakatlarida suv tanqisligi taʼsiri allaqachon sezila
boshlagan. Buning oqibatida esa choʻllanish, shoʻrlanish va tuz shamollari
kabi hodisalar soni koʻpayib bormoqda. Shuningdek, kelajakda iqlimning
tobora isib borishi va choʻl zonalarining koʻpayishi oziq-ovqat mahsulotlari
(bugʻdoy, makkajoʻhori, sholi va hokazo) yetishtirishga salbiy taʼsir
koʻrsatib, hayvonot va oʻsimlik dunyosida ham keng koʻlamli koʻchishlar
kuzatilib kelinmoqda. Mamlakatimizda ham sugʻoriladigan yer maydonlari
yildan-yilga qisqarib bormoqda. Orolning qurigan hududidan tuz va boshqa
mineral moddalarning shamol orqali tarqalishi, suv taqchilligi oqibatida
choʻllanish darajasi ortyapti.
Qoraqalpogʻiston Respublikasi, Xorazm, Navoiy, Jizzax, Sirdaryo,
Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida choʻllanish darajasi yuqori.
Statistik maʼlumotlarga koʻra, Oʻzbekistonda 22 million gektar yer
202
choʻllanishga moyil hudud hisoblansa, mavjud yaylovlarning 43 foizi esa
inqirozga uchrab, choʻllanib boʻlgan. Muammoni toʻla his qilmaslik va
uning yechimiga nisbatan beparvolik, sohaga tegishli ilmiy tadqiqotlarning
kamligi yoki amaliyotda ulardan foydalanmaslik oqibatida mazkur masala
dolzarbligicha qolib ketmoqda. Hududlarda sahroga chidamli saksovul,
qandim, cherkez kabi oʻsimliklardan iborat oʻrmonzorlar barpo etilishi
oʻziga xos ekotizim paydo boʻlib, iqlim oʻzgarishini yumshatadi.
Choʻl zonada ozuqabop hisoblangan chogon, tereskan, boyalich,
qayrouk kabi oʻsimliklar koʻpaytirilishi oziq-ovqat xavfsizligini
taʼminlashga xizmat qiladi. Oʻzbekistonda suv resurslaridan tejamli
foydalanish yoʻnalishidagi davlat siyosatining natijasi oʻlaroq
foydalanilayotgan suvlarning umumiy miqdori 1980-yillarga nisbatan yiliga
64 milliard metr kubdan oʻrtacha 51 milliard metr kubgacha kamaytirildi.
Darhaqiqat koʻrilayotgan barcha chora-tadbirlar sugʻoriladigan yerlarni
muhofaza qilishga qaratilgan boʻlib, sugʻoriladigan yerlar umummilliy
boylik, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va mamlakat oziq-
ovqat xavfsizligini
taʼminlashning asosiy manbalaridan biri hisoblanadi
(8.3-rasm).
|
