3. O`lchashdagi xatoliklar tasnifi (klassifikatsiyasi)
Ilmiy tadqiqotlarni o`tkazish odatda eksperimental ma`lumotlarga
asoslanadi, shuning uchun izlanish yo`nalishiga bog’liqmas ravishda,
eksperimentning berilgan aniqligini olish yo`llarini bilib olish zarur.
Eksperimentator, bunda quyidagi ketma - ketlikka rioya qiladi: avvalo
rejalashtirishni amalga oshirish, keyinchalik jihozlar va o`lchov asboblarini olish;
sinovni o`tkazish, va eng so`ngida tahlilni bajarish va hisobotni tuzish. Jihozlarni
tanlashdan oldin, xatoliklarning tahlilini o`tkazish va uning natijalariga bog’liq
ravishda kerakli aniqlik klassidagi asboblardan foydalanish zarur bo`ladi.
Eksperimentlar uchun sarflar ko`pchilik hollarda o`lchov natijalarining talab
qilinayotgan aniqliligiga bog’liq bo`ladi, shuning uchun aniqlik darajasiga
asoslanmagan yuqori talablarni qo`yish maqsadga muvofiq emas. Shu bilan birga
xatoliklarni tahlilini hisobga olmaslik natijalaridagi noaniqlikka olib keladi va
barcha o`lchovlarni yo`qqa chiqarishi mumkin. Eksperimentlardagi noaniqlik,
xulosalardagi xatoliklarga va noto`g’ri nazariy xolatlarga xam olib keladi.
Shuning uchun, eksperementlarni o`tkazish bilan bo’liq nazariy masalalarni
tadqiqot qilishda xatolik va noaniqliklarni o`rganish muximdir. Barcha
eksperimentlarning natijalarida juda kichik yoki sezilarli xatoliklar bo`ladi.
O`lchashlarni bajarishda uch ko`rinishdagi xatoliklar uchrab turishi
mumkin:
1. Asosiy sezgir element o`lchanayotgan kattalikni noto`g’ri ko`rsatadi.
Misol uchun, termopara ulangan joyi korroziyaga uchragan va ulash joyining
harorati atrof muxit haroratidan farq qiladi. Bu ko`rinishdagi xatoliklar o`lchov
vositalarini buzilganda sodir bo`ladi va ularni tez aniqlash imkoniyati bo`lmaydi.
2. Indikatorni sezgir elementning ta`sirini to`g’ri ko`rsata olmasligi. Misol
uchun, selenli fotoelement o`zining eskirish jarayonida, spektrli sezgirligini
o`zgartiradi, natijada ish joylarini yoritish, lyuksmetrda o`lchanganda, xar qaysisi
o`zaro farq qiladi. O`lchov asbobining kalibrovkasi yoki graduirovkasini buzilishi,
uni etalon bilan solishtirganda aniqlanadi va odatda rostlash orqali yo`qqa
chiqariladi.
3. Kuzatuvchida, asbob ko`rsatishining to`g’ri qayd qilish qobiliyatini
yo`qligi. Misol uchun, operator ko`rsatkichlarni profilometrning boshqa shkalasi
orqali ko`chirib olishi mumkin.
Bu, uch manba xatoliklarni asosiy ikki klassga bo`linishiga olib keladi:
tasodifiy va tizimli.
33
Har qanday o`lchashlardagi yig’ma xatolik, turli nisbatdagi
ushbu ikki klass xatoliklardan iborat bo`ladi. Xar bir xatolikni nisbiy kattaligi
foydalanilayotgan asbobga va eksperimentni o`tkazish shart-sharoitiga bog’liq
bo`ladi.
33
Engineering Metrology and Measurements/ Hozef A. Gandhi. Darshan Institute of Engineering & Technology,
Rajkot . p.1.21
84
Tasodifiy xatolik - bir kattalikni ketma-ket o`lchashlarida kuzatiladigan turli
natijalarda xosil bo`ladi. Misol, detalning diametrini mikrometr yordamida
o`lchashda 50, 49,99, 49,98, 50,01 mm olingan bo`lishi mumkin. Bu
tasodifiy xatolik asosida erishilgan. Partiya detallarida ishlov berilgan o’lchamlarda
hosil bo`ladigan tasodifiy xatoliklar normal taqsimot qonuniga, ya`ni Gaussning
grafik tasviri asosida tahlil qilinadi.
Tizimli xatolik - bunda ketma-ket o`lchovlarning o`rtacha qiymati, ma`lum
bo`lgan aniq qiymatdan farqlanadi va ketma-ket o`lchovlarning qaytarilishi soniga
bog’liqmas ravishda farqlanishi davom etadi. Misol: detallarga ishlov berishda
aniqlikka ko`p omillar ta`sir etadi. Bunday omillarning ayrimlari doimiy yoki
o`zgaruvchan xarakterga ega bo`lgan tizimli xatoliklarni keltirib chiqaradi. Agar
partiya detallarining ichki tsilindrik yuzasiga razmerida xatoligi bor kesuvchi asbob-
masalan razvyortka bilan ishlov berilgin bo`lsa bunda doimiy xarakterga ega bo`lgan
tizimli xatolikka yo`l qo`yilgan bo`ladi.
Ishlov berish jarayoni davom ettiriladigan bo`lsa, keyingi partiya detallariga
ishlov berishda razvyortkaning kesuvchi qirralari emiriladi va jarayon intensivlashib
boraveradi. Shu bilan birga ishlov berilayotgan diametr kichrayib boraveradi.
Bunday xatolik ham tizimli xatolik bo`lib hisoblanadi, lekin o`zgaruvchan
xarakterga ega bo`lgan tizimli xatolik deb ataladi. Demak tizimli xatolikka yo`l
qo`yish aniq qonuniyatga bo`ysungan holda ro`y beradi. Tizimli xatolikka olib
keluvchi omillarga: ishlov beruvchi dastgoh xatoligi, kesuvchi asbob, moslamalar
xatoligi, detallarning kesuvchi asbob va dastgoh detallarining kesish kuchi ta`sirida
deformatsiyalanishi kabi omillar kiradi.
34
34
Engineering Metrology and Measurements/ Hozef A. Gandhi. Darshan Institute of Engineering & Technology,
Rajkot . p.1.23
|
