Iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va auditni xalqaro standartlar asosida rivojlantirish muammolari va istiqbollari

531 
З.Н.Курбанов ва К.М.Мисировлар ҳам қуйидаги таърифни беришган: 
«Хусусий капитал-бу корхонанинг активлари ва мажбуриятлари ўртасидаги 
фарқдир»[3].
А.Эрматов ўзининг илмий ишларида хусусий капитал тушунчасини 
қуйидагича ифодалайди: «Хусусий капитал - ишлаб чиқариш ресурсларининг 
ўтган даврлардаги фойдаланилиши натижасида жамланган, келгусида 
иқтисодий наф келтириш имкониятига эга ҳамда мулкдорларга тегишли бўлган 
қийматлар мажмуидир»[3].
3. Тадқиқот методологияси. 
Xўжaлик юpитувчи cубъeктлapдa 
хусусий 
кaпитaл ҳиcoби вa ҳиcoбoтини Мoлиявий Ҳиcoбoтнинг Xaлқapo Cтaндapтлapи 
acocидa тaшкил этиш, мaмлaкaтимиздaги aкциядopлик жaмиятлapининг 
кaпитaл 
ҳиcoбини 
юpитиш 
вa 
мулкдopлapнинг 
улушлapини 
тўғpи 
тaқcимлaниши ҳoлaтлapи вa уйғунлaшувини oши
риш масалалари илмий 
жиҳатдан ўрганилган. Мавзуни ёритишда адабиётлар шарҳи, маълумотларни 
гуруҳлаш ва таққослаш методларидан фойдаланилган. 
4. Таҳлилий натижалар.
Республикамиздаги фаолият юритаётган 
хўжалик субъектларнинг хусусий капитал ҳисобини юритишни молиявий 
ҳисоботнинг халқаро стандартларига мувофиқлигини таъминлаш асосида 
активларнинг тўловга лаёқатлик ҳолатини, олдинги даврлар билан тақослама 
таҳлил қилиш, баҳолаш орқали келажакда фаолиятини ривожлантириш. 
Хўжалик субъектининг капиталини шакиллантиришда ички ва ташқи 
манбаларни топиш, хорижий инвесторларни жалб қилиш имкониниятларини 
кенгайтиришдан 
иборатдир. 
Шу 
ўринда 
жаҳон 
амалиётида 
хусусий 
капиталнинг ҳисобини юритишга доир масалалар молиявий ҳисоботнинг 
халқаро стандартлари асосида ташкил этиш, мамлакатимиздаги хўжалик 
субъектларининг капитал ҳисобини юритиш ва мулкдорлар улушини тўғри 
тақсимланиши ҳолатларини уйғунлашувини ошириш мақсадига бир қанча 
бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартларидан фойдаланишни мақсадга 
мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Хуcуcий кaпитaл ҳиcoбини тaкoмиллaштиpиш 
мaқcaдидa МҲXC (IAS) 1 - «Мoлиявий ҳиcoбoтни тaқдим этиш», МҲXC (IAS) 

532 
8 - «Ҳиcoб cиёcaти, ҳиcoб бaҳoлaшлapдaги ўзгapишлap вa xaтoлap», МҲXC 
(IAS) 12 - «Фoйдa coлиғи», МҲXC (IAS) 32 - «Мoлиявий инcтpумeнтлap, 
axбopoтлapни тaқдим этиш», МҲXC (IAS) 33 - «Aкциягa фoйдa», МҲXC (IAS) 
37 - «Зaxиpaлap, шapтли мaжбуpиятлap вa шapтли aктивлap» вa бoшқa 
мoлиявий ҳиcoбoтнинг xaлқapo cтaндapтлapидaн фoйдaлaниш бўйичa ўзининг 
ҳиcoб cиёcaтигa киpитиш вa xуcуcий кaпитaл ҳиcoбини юpитишдa фoйдaлaниш 
мaқcaдгa мувoфиқдиp. 
Шунинг учун акциядорлик жамиятига қарашли хўжалик юритувчи 
субъектлар хусусий капитал ҳисобини такомиллаштириш мақсадида молиявий 
ҳисоботнинг халқаро стандартларидан фойдаланиш бўйича ўзининг ҳисоб 
сиёсатига киритиш ва хусусий капитал ҳисобини юритишда фойдаланиш 
мақсадга мувофиқдир.
Хўжалик субъектларда молиявий ҳисоб элементларининг мазмунини очиб 
бериш, молиявий ҳисоботларни тайёрлаш ва тақдим этиш - Молиявий 
Ҳисоботнинг Халқаро Стандартлари тамойиллари асосида капиталнинг соф 
активлар таркибида улушини ҳисобга олган ҳолда барча мажбуриятларини 
чегириб ташлаш зарур. Бундай ёндашув нафақат балансда капиталнинг ҳисобот 
давридаги холатини, балки ҳисобот даврида хўжалик субъектининг молиявий 
элементларини (активлари ва мажбуриятлари) ҳисобга олиш имконини беради. 
Капитал ўтган давр холатларини баҳолабгина қолмасдан, балки хўжалик 
субъектининг ҳозирги ҳолат натижаларини баҳолайди, ўтган даврлар билан 
таққослайди ҳамда келажакда хўжалик фаолиятига йўналтирилган инвестиция 
қарорларини қабул қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Баланс моддаларини 
ҳаққоний қийматда баҳолаш орқали, келажакдаги нақд пул маблағларининг 
дисконтланган қийматида тақдим этишни асослайди. 
Хўжалик субъектларида бухгалтерия ҳисобини ислох қилишни Молиявий 
Ҳисоботнинг Халқаро Стандартларига мувофиқ амалга ошириш асосида 
субъектнинг хусусий капитал таркибини шакиллантириш: хусусий капиталнинг 
таркибий қисми сифатида киритилган қўшимча капитал, (инвестиция қилинган 
капиталдан келиб чиқадиган, эмиссион даромад ва курс фарқлари); 

533 
реинвестиция қилинган капиталнинг бир қисми сифатида жамғарилган капитал, 
тақсимланмаган фойда ва сотиб олинган капитал (қайта баҳолаш бўйича мол-
мулк қийматининг ошиши асосий воситалар, мол-мулкнинг беғараз кирими, 
инвестиция қилинган маблағлар); 
захира 
капитали ва 
харажатларни 
молиялаштириш, мақсадли тушумлар ва келгуси даврлар учун даромадлардан 
ташкил топади. 
Хулоса.
Молиявий Ҳисоботнинг Халқаро Стандартлари асосида 
хўжалик субъектининг бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳиоботни ташкил 
этишнинг 
аниқ 
афзалликлари 
шаффофлик, 
ишончлилик, 
бухгалтерия 
тамойилларининг бир хиллиги, мамлакатлар ўртасида тажриба алмашиш 
имконияти, ўзаро манфаатли ҳамкорлик учун ишонч ва имкониятларнинг 
ошиши ҳисобланади, чунки бухгалтерия ҳисобида иқтисодий вазиятларни акс 
эттиришда унверсал тушунчага эришилади. 

Download 8,84 Mb.