Iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va auditni xalqaro standartlar asosida rivojlantirish muammolari va istiqbollari

535 
“buxgalteriya hisobi texnikasi”, “hisobda qayd etish texnikasi”, “hisob yuritish 
texnikasi” kabi atamalar uchraydi. Bu atamalar buxgalteriya hisobining analitik va 
sintetik hisob registrlarida xо‘jalik operatsiyalarini yozish (qо‘lda bajariladigan yoki 
avtomatlashtirilgan hisob sharoitida), ularda oborot va qoldiqlar chiqarish kabi 
amallarni bildiradi. 
Bizningcha, buxgalteriya hisobini tashkil etishdan to yuritish va hisobot tuzish 
hamda taqdim etishga qadar barcha ishlarni mavjud shart-sharoitlardan kelib chiqqan 
holda texnik ta’minlash - hisob siyosatining texnik ta’minoti deb atalgani maqsadga 
muvofiq. 
Hisob siyosatining texnik ta’minoti buxgalteriya hisobining uslubiy va tashkiliy 
jihatlarini zamon talablari darajasida amalga oshirishga yо‘naltirilgan tadbirlar 
tizimidir. 
Bunday tadbirlar tizimiga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 

xо‘jalik yurituvchi subyektlar moliya-xо‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi 
namunaviy schyotlar rejasi va uni qо‘llash bо‘yicha yо‘riqnoma asosida ishchi 
schyotlar rejasini ishlab chiqish; 

dastlabki hujjatlar va ularni rasmiylashtirish qoidalari (buxgalteriyaning har 
bir bо‘limi bо‘yicha, masalan, ish xaqi hisobi, materiallar hisobi va h.k); 

sintetik va analitik hisob registrlarining korxona sharoitiga mos namunaviy 
shakllarini tanlash va (yoki) ishlab chiqish; 

zamonaviy EHM, axborot texnologiyalari, dastur ta’minoti va shu kabilar 
negizida buxgalteriya hisobini kompterlashtirish; 

sintetik va analitik hisob obyektlari bо‘yicha tasniflagich (kodifikator)lar 
tuzish; 

biznesni boshqarishning zamon talablariga javob beradigan malakali 
buxgalterlar bilan ta’minlash; 

hisob jarayonlarini optimallashtirishga doir tashkiliy-texnik va sanitariya-
gigiyena tadbirlari; 

ichki nazorat tizimini tashkil etish; 

536 

hisob xodimlari jamoasida ishlab chiqarish munosabatlari madaniyati va 
mehnat taqsimotini tashkil etish; 

hisobot tuzish va taqdim etishni tashkil etish. 
Hisob siyosatining texnik ta’minotini shakllantiradigan tadbirlar tizimidagi 
talablarning barchasi muhim hisoblanib, sanitariya-gigiyena masalalari va malakali 
buxgalterlar bilan ta’minlash va buxgalteriya apparati xodimlari orasidagi muhit 
sog‘lomligi birinchi omil hisoblanadi. Bu kо‘p jihatdan korxona rahbariyatining 
malakali kadrlarga munosabati va tashkilotchilik layoqatiga bog‘liq. Shu bois, biz 
tadqiqot jarayonida masalaning bunday jihatlariga tо‘xtalmasdan, tadbirlardan 
ayrimlarining holati va ularni takomillashtirishga e’tibor qaratdik. Bizningcha, hisob 
siyosatini shakllantirishda buxgalteriya hisobining texnik ta’minotida ishchi schyotlar 
rejasini tuzish va hisob registrlarini ularga mos ravishda tanlash muhim о‘rin tutadi. 
G‘uzar tumani «Baxodur-VALI» fermer xо‘jaligi asosan о‘simlikchilik tarmog‘ida 
faoliyat yuritib, paxtachilik va bug‘doychilik bilan shug‘ullanadi. №20 BHMSda 
xodimlarning о‘rtacha yillik soni 20 kishigacha bо‘lishi kerak bо‘lgan talabga javob 
beradi va uni kichik tadbirkorlik subyekti sifatida qayd etish mumkin. Uning 
faoliyatiga soddalashtirilgan hisob yuritish shaklini joriy qilish mumkin. 
20-sonli BHMS ning 5.3 bandida “Hisobning soddalashtirilgan shaklda tashkil 
qilinishi uchun kichik korxona va mikrofirmalar, korxonalarning moliyaviy xо‘jalik 
faoliyati buxgalteriya hisobining namunaviy schyotlar rejasi asosida mablag‘lar va 
uning manbalari hisobini asosiy schyotlarda yuritish imkonini beruvchi va bu orqali 
umuman buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining ishonchliligi ustidan nazoratni 
ta’minlash imkonini beruvchi xо‘jalik muomalalarining buxgalteriya hisobi 
schyotlarining qisqartirilgan ishchi rejasini tuzish huquqiga egaligi”
59
. belgilangan. 
Shunga kо‘ra, qishloq xо‘jalik korxonasi sifatida asosan bir tarmoqqa ixtisoslashgan 
fermer xо‘jaliklari soddalashtirilgan shaklda buxgalteriya hisobini tashkil qilishlari 
uchun о‘zlarining ishchi schyotlar rejasiga ega bо‘lishlari zarur. Qishloq xо‘jaligida 
hisobning jurnal-order shakli, bu shaklda hisobni tashkil etishning umumiy 
59
О‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Hisobining Milliy Standartlari T.: О‘zBAMA nashriyot-axborot markazi,-
2004.-167 б

537 
tamoyillariga muvofiq, qishloq xо‘jalik korxonalarining о‘ziga xos tomonlarini 
hisobga olgan holda tuziladi.
Qishloq xо‘jalik korxonalarida ishlab chiqiladigan schyotlar rejasi xо‘jalikning 
ichki hisob obyektlarini tо‘liq qamrab olishi va ularni har birini о‘zida alohida aks 
ettirishi lozim. Agrofirmalar tashkiliy tuzilishiga kо‘ra xizmat kо‘rsatuvchi tarmoq 
hisoblanadi. Ular fermer xо‘jaligi va boshqa qishloq xо‘jalik korxonalaridan 
mahsulot sotib olib, qayta ishlab xaridorlarga yetkazib berish funksiyalarini bajaradi. 
Hozirgi vaqtda faoliyat kо‘rsatayotgan agrofirmalarning aksariyati qayta ishlash 
majmualariga ega emas. Ular asosan qishloq xо‘jalik korxonalaridan tayyor 
mahsulotlarni sotib olib qayta ishlash korxonalariga, aholiga yetkazib berish bilan 
shug‘ullanmoqda. Ishlab chiqarishning bunday tuzulmasi agrofirmaning ishchi 
schyotlar rejasida о‘z aksini topishi kerak. Agrofirmalar uchun namunaviy ishchi 
schyotlar rejasi tadqiqot jarayonida ishlab chiqildi va ishlab chiqarishga joriy 
etilmoqda.
Qishloq xо‘jaligida MTPlar ham muhim xizmat kо‘rsatuvchi tarmoq 
hisoblanadi. Ular faoliyatining ham о‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Amaliyotda 
kо‘pchilik holatlarda MTPlar tomonidan qilingan ishlab chiqarish xarajatlari 9400- 
“Davr xarajatlari” schyotida hisobga olish hollari uchraydi. Fikrimizcha, xizmatlarni 
ishlab chiqarish xarajatlari hisobiga bunday yondashuv tо‘g‘ri emas. Chunki, 
MTPlarning asosiy ishlab chiqarishi xizmatlar kо‘rsatishdan iborat. Shuning uchun, 
ularning xizmat kо‘rsatish uchun qilingan xarajatlarini 2010-“Asosiy ishlab 
chiqarish” schyotida hisobga olish maqsadga muvofiq bо‘ladi. 
Ta’kidlash joizki, tashkil etish usulidan qat’iy nazar, buxgalteriya hisobining 
kompyuterlatirilgan tizimi ham axborotlarga qо‘lda ishlov berishga asoslangan 
tizimga о‘xshash bо‘lib, hisob siklining asosiy bosqichlarini ta’minlashi lozim. 
Jumladan: 

axborotlarni tо‘plash va rо‘yxatga olish; 

ma’lumotlarni guruhlash, jamlash va saqlash; 

foydalanuvchilarga axborotlarni taqdim etish. 

538 
Hisobni kompyuterlashtirish tajribalarini о‘rganish shuni kо‘rsatdiki, kо‘p 
hollarda hisob jarayoninig barcha bosqichlari qamrab olinmasdan, hatto hisob 
yuritish tamoyillari va uslubiga rioya qilmaslik holatlari ham mavjud. 
Shunday qilib, kompyuterlashtirish sharoitida hisob siklining alohida 
bosqichlarini amalga oshirish texnologiyasi ma’lum xususiyatlarga ega. Shu bois, 
buxgalteriya hisobini kompyuterlashtirishda hisob siklining uchala bosqichini amalga 
oshirish xususiyatlarini batafsil kо‘rib chiqamiz. 
Birinchi bosqichda, aniqrog‘i xо‘jalik hodisalarini dastlabki kuzatish, о‘lchash, 
axborotlarni tо‘plash va rо‘yxatga olish bosqichida, qoidaga kо‘ra, xо‘jalik 
operatsiyasining sodir bо‘lish fakti dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtirilib, ulardagi 
ma’lumotlar buxgalter tomonidan SHEHMga kiritilishi lozim. Ta’kidlash joizki, 
buxgalteriya hisobining avtomatlashtirilgan tizimida dastlabki hujjatlar xо‘jalik 
muomalasini sodir etish uchun asos bо‘luvchi hujjat ma’lumotlari asosida 
kompyuterda terib chiqarilishi ham mumkin.
Dastlabki hisob ma’lumotlari nafaqat qog‘ozda, balki disket, disk, fleshka va 
boshqa axborot saqlovchi vositalarda ham qayd qilinishi mumkin. Bu ma’lumotlarni 
qо‘lda kiritish hajmini qisqartiradi. Birlamchi ma’lumotlarning axborotlarni 
saqlovchi vositalarga yozilishi xо‘jalik muomalasi sodir bо‘lgan joyda amalga 
oshirilishi mumkin. Masalan, moddiy boyliklar omborida о‘lchash va ma’lumotlarni 
qayd qilish qurilmasi о‘rnatilgan. Hisob siklining birinchi bosqichida dastlabki 
ma’lumotlar axborotlarni saqlash vositalarida taqdim etilganda buxgalterning asosiy 
vazifasi uning ishonchliligini nazorat qilishdan iborat. Bunda nazorat usullaridan biri 
ma’lumot olingan rо‘yxatlarni va EHM xotirasiga kiritilgan ma’lumotlarni о‘zaro 
taqqoslash hisoblanadi.

Download 8,84 Mb.