2-rasm. Buxgalteriya xisobining asosiy klassik modellari
Haydarov (2017)ning bir qator ilmiy maqalolariga nazar solinsa, Xalqaro
valyuta jamg‘armasining “Davlat moliya statistikasi uchun qo‘llanma-2001”ga
asosan, davlat byudjeti davlat boshqaruvi muxim vositasi bo‘lib, uning yordamida
davlat takror ishlab chirish jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadi, inson irodasiga
bo‘ysunmaydigan bozor kuchlari salbiy tasirini bartaraf etadi. Olimning fikriga ko‘ra
MXXS(moliyaviy
xisobning xalqaro
standartlari
Anglo-amerika model
Internatsional model(schyotlar rejasi)
Kontinental model
146
davlat moliyasining barqarorligi va ishonchliligi nafaqat uning to‘lov qobiliyatiga,
balki undanda muhimroq bo‘lgan davlat aktivlarining sof qiymati bilan baxolanadi.
Ushbu xolatda davlat va mahalliy boshqaruv organlari tasarrufiga tushayotgan va
ulardan chiqib ketayotgan oqimlar davlat mulkining ko‘payishiga xizmat qiladi.
Xisoblash usulini qo‘llagan xolda byudjet xisobini yuritish, davlat moliyasi oqimlari
ularning yaratilishi, o‘tkazib berilishi va iqtisodiy qiymatning yo‘q bo‘lishi bilanoq
aks ettiriladi, shuningdek xisoblash usuli kassa usuliga nisbatan aktivlar va
majburiyatlarning sof qiymatini aks ettirishda keng imkoniyatga ega. Xisoblash
usulini ko‘llaganda moliyaviy va nomoliyaviy zaxiralar(qoldiqlar), avtivlar va
majburiyatlar tushunchasidan keng foydalaniladi. Daromadlar va xarajatlar esa
ularning qiymatini ta’sir etuvchi omillar bo‘lib, ya’ni daromad aktivlarining sof
qiymatini oshiruvchi operatsiya, xarajatlar aktivlarining qiymatini kamaytiruvchi
operatsiya sifatida baxolanadi.
Xorij tajribasiga nazar solinsa Kucher va Shibilovalar(2012) byudjet hisobi turli
darajada moliyaviy resurslarni shakillantirish va taqsimlash jarayonida asosiy ro‘lni
o‘ynaydi. Shu o‘rinda AQSh byudjet xisobi sandartlari tarixiga e’tibor qaratilsa,
bozor iqtisodiyoti sharoitida Amerika buxgalteriya xisobi tizimi o‘zining bir qator
rivojlanish tendensiyasiga ega. Buxgalteriya xisobi standartlari xukumatga qarashli
bo‘lmagan tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilganligi, uning asosiy o‘ziga xos
xususiyati xisoblanadi.
Xorijlik rus millati olimlari Ryabova va Aynullovalarning (2010) fikricha
byudjet hisobi quydagi asosiy fuksiyalariga ega: nazorat, axborot, tahliliy. Nazorat
funksiyasi – byudjetdan moliyalashtirish orqali mol-mulklarni saqlash, ulardan
belgilangan maqsadlarda foydalanish xamda byudjetdan ajratilgan mablag‘larni
maqsadli ishlatilishini nazorat qilishni taqozo etadi. Amaliyotda byudjet xisobi
nazorati dastlabki, joriy va yakuniy nazoratlarga bo‘linadi. Axborot funksiyasi –
byudjet mablag‘lari xarajatlari qanday maqsadlarga yo‘naltirilganligini va ularning
samaradorligini nazorat qilishga, yo‘nalishlarni aniqlashga yordam aniqlashga
yordam beradigan hisobot ko‘rinishadigi axborotdan iborotligini ifodalaydi. Byudjet
hisobining axborot funksiyasi quyidagi talablarni o‘z ichiga oladi: aniq
147
foydalanuvchiga yetkazish, qisqa vaqtda taqdim etish, xisob ko‘rsatgichlarini
taqqoslanish samaradorligi
va ko‘p
mexnat talab qilmaslik
imkoniyati,
foydalanuvchilarning
boshqaruvga
oid
qiziqishlarini
ta’minlay
oladigan
ma’lumotlarga egaligi, xarajatlar samaradorligini xolis baxolaydigan ma’lumotlarga
egaligi, xisob ma’lumotlarini tayyorlash va olishga ketgan xarajatlar iqtisodiy
jixatdan foydalaligi, foydalanuvchilar uchun qimmatli ma’lumotlarga egaliligi.
Byudjet tashkilotlari va turli darajadagi hokimlik organlarining moliyaviy-xo‘jalik
faoliyatini taxlil qilishda, tashkilotlarning turli ko‘rinishdagi faoliyati bo‘yicha
boshqaruv qarorlari qabul qilish natijasi aynan byudjet xisobining tahliliy funksiyasi
xisoblanadi.
Yagona axborotlashgan hisob tizimi to‘g‘risida Sayapina (2005) quyidagicha
fikr bildirgan “Yagona axborotlashgan xisob tizimi xozirgi kunda jamiyatning
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi boshqaruv saradorligini oshirishga, bozor
mexanizimidan foydalanish funksiyalari uchun sharoit yaratishga xizmat qilish
kerak”.
Tadqiqotchi Tokarev (2007) o‘z ilmiy izlanishida xozirgi kunda byudjet
xisobining asosiy vazifasi davlat moliyasining xolati to‘g‘risidagi hisobotlarni
shakillantiradi va taqdim etish miqyosining keng qamrovga ega bo‘lishini ta’minlash
xisoblanib ushbu qamrov jamoatchilik, kreditorlar va investorlarni o‘z ichiga olish
kerak. Byudjet xisobi va xisobotining foydalanuvchilari bo‘lgan xalqaro tashkilotlar,
chet el davlatlari va xorijlik xamkorlar uchun ham ochiq huquqiy me’yorlar bilan
yaratilgan Davlat sektori uchun moliyaviy xisobotlarni xalqaro standartlariga
(DSMHHS) asoslangan xolda hisobotlarni shakillantirish byudjet xisobining
zamonaviy bosqich ta’lablaridan biri. DSMHHS byudjet xisobining keng xalqaro
amaliyotiga asoslangan bo‘lib, byudjet hisobotlarini sifatli shakillantirishga va ilg‘or
xisob metodlarini ishlab chiqish uchun xizmat qiladi.
Sirojiddinova (2010) byudjet hisobi shunday tizim bo‘lib, u butun davlat
boshqaruv sektori uchun yagona va “Davlat sektori uchun buxgalteriya hisobi xalqaro
standartlari”(DSBHHS)ga mos kelishi kerak. Quyidagilarni amalga oshirish
rejalashtirmoqda: O‘zbekiston davlat sektori uchun buxgalteriya xisobining yangi
148
standartlarini xisoblash usuli bo‘yicha DSBHHSga mos ravishda qabul qilish; DMSQ
2001 tasnifining tarkibi aks etgan xolda kassa metodi bo‘yicha buxgalteriya hisobini
kiritish. Bu maqsadga erishish uchun boshqaruv sektori uchun yagona xisoblar
rejasi(HR) ishlab chiqildi va qabul qilindi. Yangi xisoblar rejasi strukturasi asos qilib
DMSQ 2001 tasnifi strukturasi olingan.
Ijtimoiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (OESD 2017)takidlashicha yaxshi
davlat hokimiyati quyidagi xususiyatlarni o‘z ichiga olishi kerak.
- Shaffoflik: yig‘ilish natijalarini namayon etadigan tizimli axborotlarning va
jarayonlarning ochiqligi va hisobdorlik(xisob berish) –ishlar, qarorlar va qaror qabul
qilish jarayonlari davlat agentliklari. Parlament va fuqarolik jamiyati tomonidan
diqqat bilan kuzatib borilishining ochiqliligi; javobgarlik (tashqi ta’sirga tezroq javob
qaytarish, ta’sirchanlik) – milliy va millatlararo vaziyatlarning o‘zgarishiga javob
berish imkoniyati va unga moslashishi; kelajak- kelajakdagi muammolarni oldindan
ko‘rish qobiliyati va kelajakdagi baxolar va kutilgan o‘zgarishlarni hisobga olingan
siyosatni rivojlantirish; qonunga rioya qilish va halollik – qonunlar, normalar va
kodekslar shaffofligini ta’minlash, shuningdek korrupsiyaga qarshi kurashishni davlat
sektori tomonidan qo‘llab quvvatlanishi.
Davlat sektorida buxgalteriya hisobi xalqaro standartlari xodisalar va
operatsiyalarni moliyaviy hisobotda aks ettirish talablari (tan olish, baholash,
axborotlarni ochib berish, axborotlarni taqdim etish)ni belgilaydi.
Davlat sektorida buxgalteriya hisobi xalqaro standartlarini mamlakatlarda
qo‘llash yanada yuqori sifatli moliyaviy hisobotlar davlat sektori faoliyati natijalarini
baholashga katta imkoniyat yaratadi, axborotlarni shaffofligini oshiradi, byudjetga
moliyaviy hisob va statistik hisobotlarni yuqori darajada integratsiyalashuvini
ta’minlaydi, axborotlarni ishonchliligi va to‘liqligini oshishi hisobiga davlat
aktivlarini samarali boshqarish imkonini beradi, moliyaviy hisobotlarni boshqa
mamlakatlar moliyaviy hisobotlari bilan solishtirish imkoniyati yaratiladi.
Ilmiy tadqiqot ishda mamlakatimizdagi va jaxondagi bir nechta olimlar
tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasidagi ma’lumotlari asosida byudjet
tashkilotlari hisob va hisobotlarini xalqaro modellar xamda standartlar asosida tashkil
149
etish va takomillashtirish yuzasidan amalga oshirilgan isloxotlari tahlil qilindi.
Shuningdek byudjet hisobi va hisobotini joriy holati hamda sohadagi mavjud
muammo va kamchiliklar yuzasidan obektiv hulosalar shakillantirildi.
| 