Kalit sо‘zlar.
Qishloq xо‘jaligi, schyotlar rejasi, buxgalteriya hisobi, xujjatlar
aylanmasi, moliyaviy hisobot
Аннотация.
В статье раскрываются возможности создания сокращенного
плана рабочих счетов счетов бухгалтерского учета хозяйственных операций,
что позволяет обеспечить контроль за достоверностью данных бухгалтерского
учета в сельскохозяйственных предприятиях.
Ключевые слова.
Cельское хозяйство, план счетов, бухгалтерский учет,
документооборот, финансовая отчетность.
Abstract.
The article reveals the possibilities of creating a reduced plan of
working accounts of accounting accounts of economic transactions, which allows to
ensure control over the reliability of accounting data in agricultural enterprises.
Key words.
agriculture, chart of accounts, accounting, document circulation,
financial reporting
Qishloq xо‘jalik korxonalarida hisob siyosatini ishlab chiqishda uslubiy
ta’minot bilan bir qatorda tashkiliy- texnik ta’minot ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Ular dastlabki hisobning tegishli shakllari yordamida hujjatlashtirish tizimi, hujjatlar
aylanish grafigi, xо‘jalik muomalalarini aks ettirish uchun zarur bо‘lgan buxgalteriya
hisobi schyotlarini о‘z ichiga oluvchi ishchi schyotlar rejasi, buxgalteriya hisobining
qо‘llanish shakli, buxgalteriya hujjatlari va registrlarining saqlanishini tashkil etish
167
masalalaridir. Xо‘jalik muomalalarini hujjatlashtirish tizimi qishloq xо‘jalik
korxonalarida buxgalteriya hisobini tashkil etishning muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi. Bugungi kunda qishloq xо‘jalik korxonalarida sodir bо‘layotgan barcha
xо‘jalik muomalalarini rasmiylashtirish uchun dastlabki hisob hujjatlarining yagona
unifikatsiya qilingan shakllari qо‘llanilmayapti. Bunda xо‘jaliklar ayrim dastlabki
hujjat shakllarini qо‘lda, kompyuterda kerakli rekvizitlarnigina kiritilgan holda
tayyorlash holatlari uchraydi. Odatda dastlabki hisob shakllari tarkibida asosiy
vositalarni mehnat va unga haq tо‘lashni hisobga oluvchi hujjatlar, moddiy hisob
(mehnat buyumlari va tayyor mahsulotlar)ni, pul mablag‘lari va hisob-kitob
muomalalarini hisobga olish ajratib kо‘rsatilishi kerak. Bundan tashqari,
inventarizatsiya natijalarini aks ettirish uchun va boshqa hujjatlarni ixtisoslashtirilgan
shakli mavjud bо‘lishi kerak.
Qishloq xо‘jalik korxonalarida yagona shakldagi dastlabki hujjatlarning
mavjudligi muhim tashkiliy ahamiyatga ega bо‘ladi. Bu barcha qishloq xо‘jalik
korxonalarida bir turdagi xо‘jalik muomalalari dastlabki hujjatlarning yagona
shakllari bilan rasmiylashtiriladi. Bu esa hisob siyosatini tashkil etishning shu
bо‘g‘inida har xillikka yо‘l qо‘ymaslikka imkon beradi. «Buxgalteriya hisobi
tо‘g‘risida»gi Qonunning 9-moddasida “Boshlang‘ich hujjatlarning majburiy
rekvizitlari sifatida korxona, muassasa nomi, hujjatning nomi va raqami, u tuzilgan
sana va joy, xо‘jalik muomalasining nomi, mazmuni va miqdor о‘lchovi (natura
holida va pulda ifodalangan holda), mas’ul shaxslarning shaxsiy imzolari bо‘lishi
shart”
63
ligi qat’iy belgilangan. Ayrim qishloq xо‘jalik korxonalarida tuzilayotgan
dastlabki hujjat shakllarida ushbu rekvizitlarning ayrimlarini yozmaslik holatlari
mavjud. Masalan, bajarilgan ishlar tо‘g‘risidagi ma’lumotnomalarda hujjat raqami,
tuzilgan joyi kо‘rsatilmagan holatlar kо‘plab uchraydi. Ba’zi hollarda dastlabki
hujjatlarga qо‘yilgan hujjat raqamlari bir-birini takrorlaydi. Bu holatlar qishloq
xо‘jalik korxonalarida qat’iy rekvizitlari belgilangan dastlabki hujjat shakllarini
ishlab chiqish va uni amaliyotga joriy etish borasida hali yechimini kutayotgan
muammolar mavjudligini kо‘rsatadi.
63
О‘zbekiston Respublikasi Qonuni Buxgalteriya hisobi tо‘g‘risida. 9- modda
168
«Buxgalteriya hisobi tо‘g‘risida»gi Qonunning 4-moddasida “Buxgalteriya
hisobining obektlari sintetik schyotlarda aks ettiriladi. Analitik hisobni yuritish tartibi
buxgalteriya hisobi subekti tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi”
64
, deb qayd
etilgan. Demak, qonunga asosan buxgalteriya hisobini yurituvchi korxonalar sintetik
hisobni sintetik schyotlarda aks ettirishlari majburiyligi belgilangan. Bundan kelib
chiqadiki, har qanday xо‘jalik yurituvchi subekt о‘zining faoliyatini schyotlar rejasiga
asoslangan holda tashkil etishlari zarur. Buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi muhim
tashkiliy ahamiyatga ega. Qishloq xо‘jalik korxonalari ham boshqa tarmoqlardagi
kabi qо‘llaniladigan schyotlar rejasiga respublikada faoliyat kо‘rsatuvchi boshqa
xо‘jalik yurituvchi subektlari ham amal qiluvchi umumiy schyotlar rejasi asos qilib
olingan. О‘zbekiston Respublikasi 21-sonli BHMS qishloq xо‘jalik va boshqa
korxonalarga ham umumiy qilib qabul qilingan. Standart talablariga asosan schyotlar
rejasi respublikadagi korxonalar uchun qо‘llash majburiy qilib belgilangan, lekin
xо‘jalik yurituvchi subektlarning tarmoq xususiyatlari e’tiborga olinmagan. Ular
jumlasiga qishloq xо‘jaligi tarmog‘i ham kiritiladi. Tadqiqotlar natijasida qabul
qilingan schyotlar rejasini izchil qо‘llashda muammolar mavjudligi aniqlandi. Ba’zi
xо‘jalik yurituvchi subektlar ichki xо‘jalik tuzilmasida hanuzgacha eski schyotlar
rejasi asosida sintetik hisobni tashkil etayotganligi ham ushbu holatga sabab bо‘lgan.
Masalan, qishloq xо‘jalik ishlab chiqarishini о‘ziga xosligi yoki kelib chiqayotgan
muhim о‘zaro munosabatlar bilan bog‘liq 2810 «Tayyor mahsulotlar», 2010 «Asosiy
ishlab chiqarish», 4010 «Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» va
boshqalar qishloq xо‘jaligi korxonalarida alohida ahamiyat kasb etadi.
Qishloq xо‘jalik korxonalarining aksariyati kichik tadbirkorlik subektlari
shaklida bо‘lganligi uchun О‘zbekiston Respublikasi 20-sonli «Kichik tadbirkorlik
subektlari tomonidan soddalashtirilgan hisob yuritish va hisobot tuzish» nomli
BHMSning 5.3. bandida buxgalteriya hisobi ma’lumotlari ishonchliligi ustidan
nazoratni ta’minlash imkonini beruvchi xо‘jalik muomalalarining buxgalteriya hisobi
schyotlarining qisqartirilgan ishchi schyotlar rejasini tuzish huquqiga egadirlar, deb
belgilangan. Shunga muvofiq fermer xо‘jaliklari ishlab chiqarish xususiyatlaridan
64
О‘zbekiston Respublikasi Qonuni Buxgalteriya hisobi tо‘g‘risida. 4- modda
169
kelib chiqib о‘zlarining ishchi schyotlar rejalarini tuzib olishlari shart. Ishlab
chiqarishi paxtachilik va g‘allachilikdan tashkil topgan fermer xо‘jaligida
qо‘llaniladigan ishchi schyotlar rejasi unchalik katta miqdorni tashkil etmasligi kerak.
Lekin amaliyotda kо‘pincha fermer xо‘jaliklari ishchi schyotlar rejasini tuzib
tasdiqlamasdan umumiy schyotlar rejasidan foydalanish holatlari uchraydi. Unda esa
qishloq xо‘jaligining о‘ziga xos xususiyatlari e’tiborga olinmagan.
«Buxgalteriya hisobi tо‘g‘risida»gi Qonunning 11-moddasida “Buxgalteriya
hisobi va hisoboti ma’lumotlari aniqligi, aktivlar va majburiyatlarning majburiy
suratda inventarizatsiya qilish orqali tasdiqlanadi”
65
, deb belgilangan. Ushbu
moddaga muvofiq 19-sonli «Inventarizatsiya qilishni tashkil etish va о‘tkazish»
nomli BHMS qabul qilindi. Standartning 1.2. bandida xо‘jalik yurituvchi subektlar
shu jumladan, asosiy faoliyati byudjet mablag‘lari hisobiga moliyalanadigan tashkilot
tomonidan mol-mulk hamda moliyaviy majburiyatlarni inventarizatsiyasini tashkil
etishlari va natijalarini rasmiylashtirishlari majburiy qilib belgilangan. Shu
yо‘nalishda olib borilgan tadqiqot natijalarini kо‘radigan bо‘lsak, faoliyat
kо‘rsatayotgan qishloq xо‘jalik korxonalarining kо‘pchiligida inventarizatsiya
standart talablari darajasida yо‘lga qо‘yilmagan.
19-sonli BHMSga muvofiq, inventarizatsiya о‘tkazilish shart bо‘lgan hollar –
mol-mulk ijaraga berilganda, sotilganda, shuningdek, davlat korxonasi qayta
shakllantirilayotganda (davlat tasarrufidan chiqarish paytida) qonunchilikda nazarda
tutilgan hollarda, yillik moliyaviy hisobotni tuzish oldidan, inventarizatsiya qilish
hisobot yilining 1-oktabridan kechiktirmay о‘tkaziladigan mol-mulkdan tashqari, 4-
sonli BHMSga asosan tovar-moddiy zaxiralari bir yilda kamida bir marta
inventarizatsiya qilinadi. 5-sonli BHMSga muvofiq asosiy vositalar ikki yilda kamida
bir marta, kutubxona fondlari esa besh yilda bir marta inventarizatsiya qilinadi. Pul
mablag‘lari, pul hujjatlari, boyliklar va qat’iy hisobdagi blankalar oyiga bir marta,
yonilg‘i, oziq-ovqat mahsulotlari har chorakda, qimmatbaho metallar tarmoq
yо‘riqnomalariga muvofiq yо‘qlama qilinishi belgilangan. Aksariyat qishloq xо‘jalik
korxonalarida
tadqiqot
о‘tkazish
jarayonida
bu
muddatlarning
amalda
65
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida. 11- modda.
170
qо‘llanilmayotganligi, qо‘llanilgan holatlarda ham muddat chegaralari buzilganligini
kо‘rishimiz mumkin. Standartning yuqoridagi bandida ishlarning mavsumiy tavsifga
ega bо‘lgan korxonalarda quyidagi hollarda inventarizatsiya о‘tkazish ishlab
chiqarish zaxiralari eng kam qoldig‘i bо‘lgan davrda о‘tkaziladi:
asosiy vositalar va tovar-moddiy boyliklar qayta baholanganda;
moddiy javobgar shaxslar almashganda;
о‘g‘irlik va suyiste’mol shuningdek, qiymatliklarning buzilishi aniqlanganda;
favqulodda holatlar yuzaga kelganda, yong‘in, halokatlar yoki boshqa
favqulodda holatlarda;
xо‘jalik yurituvchi subekt qayta tashkil etilganda, tugatilganda ajratish
balansini tuzish oldidan va qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollarda.
Ushbu qoidalar bо‘yicha о‘tkazilgan ayrim inventarizatsiyalar talab darajasida
emasligi shuningdek, qiymatliklarni buzilishi meyorlarini amaliyotda mavjud
emasligi inventarizatsiya jarayonlarining tо‘liq о‘tkazilishiga qarshilik qilmoqda.
Hujjatlar aylanishi buxgalteriya hisobida muhim tashkiliy ahamiyatga ega. Bu
jarayon hisob siyosatining tashkiliy jihatlarilarida о‘z aksini topishi kerak. Ayrim
iqtisodchi olimlarning fikricha hujjatlar aylanishi hisob siyosatining texnik jihatidagi
asosiy masalalardan biri ekanligi ta’kidlangan.
Boshqa bir qarashlarda esa hisob siyosati tо‘g‘risidagi buyruqning tashkiliy
jihatlarida hujjat aylanishini tashkil etish masalasi asosiy masalalardan biri sifatida
kо‘rsatilgan.
Bizning fikrimizcha, ham hujjatlar aylanishini tashkil etish hisob siyosatining
tashkiliy jihatining muhim elementlaridan hisoblanadi.
Hujjatlar aylanishining oldiga “Buxgalteriya hisobida hujjatlar va hujjatlar
aylanuvi tо‘g‘risida»gi Nizomga asosan quyidagi talablar qо‘yiladi:
hujjatlar aylanuvi jadvali korxonada oqilona hujjatlar aylanishini
ta’minlashi, ya’ni har bir birlamchi hujjatni о‘tishi bо‘yicha ijro etuvchining maqbul
sonini nazarda tutishi;
hujjatning bо‘linmada eng kam muddatda bо‘lishini belgilash;
171
korxonada butun hisob ishining yaxshilanishiga buxgalteriya hisobi nazorat
qilish funksiyasining kuchayishiga yordam berishi lozim.
| 