Международный научный журнал № 14(100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» Октября , 2023
619
INSON TANASI SEZGI TURLARI VA ADAPTATSIYA
Yuldasheva Dilfuzaxon
Marg'ilon Abu Ali ibn Sino nomidagi
Jamoat salomatligi tibbiyot texnikumi
o'qituvchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada inson tanasi sezgi turlari va adaptatsiyasi o'rganilgan.
Kalit so'zlar: Sezgi, izolyatsiya, sub’ektiv idealist, maxsus signal, pozitiv adaptatsiya.
Tashqi olamni bilish, undan kelayotgan ma’lumotlarni qabul qilish va qayta ishlash
sezgi jarayonidan boshlanadi.
Sezgi – ongimizga ayni vaqtda, bevosita ta’sir qilib turgan narsa va hodisalarning
ayrim xususiyatlarini aks ettirishdan iborat psixik jarayondir. Materiya bizning sezgi
organlarimizga ta’sir qilib sezgi hosil qiladi. Sezgi a’zolari axborotni qabul qilib oladi va
saralaydi. Sezgi a’zolari tashqi olamning kishi ongiga kirib keladigan yagona yo’lidir. Kishi
tevarak atrofdagi olam haqida doimo axborot olib turishi kerak. Axborotlarning ko’pligi
(ortiqchaligi) yoki tanqisligi (sensor izolyatsiya) organizmda jiddiy funksional buzilishlarga
olib kelishi mumkin. Buni tekshirib ko’rish uchun maxsus surdokameralarda ko’plab
tajribalar o’tkazilgan. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, sinaluvchi to’la izolyatsiya holatida bir
necha soatdan keyin vahimaga tushadilar, tajribaning to’xtalishini talab qila boshlaydilar.
Ularda og’riq, haroratni sezish kabi sezgilar ham buzilishi kuzatiladi. Agar odam ko’proq
vaqt izolyatsiyada saqlansa, unda uning ongi buzilishi, turli galyuyutsinatsiyalar kuzatiladi.
Real paytda bunday sharoit ongning butunlay buzilishiga olib kelishi mumkin.
Sezgilar va ularning mohiyati haqida ko’plab nazariyalar mavjud. Avvalo shuni
ta’kidlab o’tish lozimki, materialistik psixologiya sezgilarni materiya ta’sirining natijasi deb
qaraydilar. Sezgilarning haqiqiy mezoni esa amaliyot hisoblanadi.
Sub’ektiv idealistlar (Berkli, Yum, Max) olamni sezgilarning yig’indisi sifatida talqin
qiladilar. Boshqa bir nazariya tarafdorlari (I. Myuller, Gelmgolts) sezgi organlarining o’ziga
xos quvvati haqida fikr yuritadilar. Ularning fikricha sezgilar faqat tashqi ta’sirlarning
timsoli, shartli belgilari. Shu sababli ular qaysi sezgilar organiga ta’sir qilsa, shu analizatorga
xos sezgi hosil bo’ladi. Bu nazariyaning to’g’riligini isbot qiluvchi ko’plab misollar bor –
elektr toki, bosimning ta’sirida turli analizatorlarda turli sezgilar hosil bo’ladi.
Ammo hid, tovushlar boshqa sezgi organlariga ta’sir qilib, ularga xos sezgilar hosil
qilmaydilar. Sezgi organlari maxsus signallarni qabul qilishga ixtisoslashgan. Sezgi
a’zolarining ixtisoslashishi – uzoq davom etgan evolyutsion taraqqiyot mahsulidir. Bundan
shunday xulosaga kelish mumkin. Sezgi a’zolarining o’ziga xosligi sezgilarning o’ziga
xosligini keltirib chiqarmaydi. Sezgi organlarining o’ziga xos tashqi olamning o’ziga xos
xususiyatlari natijasida shakllangan.
Международный научный журнал № 14(100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» Октября , 2023
620
Mana shunday maxsuslashgan sezgi organlarining majmui analizatorlarni tashkil
qiladi. Har qanday analizator uch qismdan iborat: 1) tashqi ta’sir kuchini ichki nerv
quvvatiga (jarayoniga o’tkazadigan maxsus transformator-analizatorning pereferik qism; 2)
analizatorning pereferik qismini markaziy qism bilan bog’laydigan o’tkazish yo’llari. Ular
afferent (markazga intiluvchi, efferent (markazdan qochuvchi) va 3) markaziy,
pereferiyadan keluvchi signallarni qabul qilib, qayta ishlovchi qism (miya qismi).
Analizatorlarning pereferek bo’limida motor va hissiy qismlar uyg’unlashganligi
sababli ular ta’sir qilayotgan qo’zg’atuvchilarning ob’ektiv xususiyatlarni aynan aks ettiradi.
Sezgilar ta’sir qilayotgan qo’zg’atuvchining xarakteriga, qo’zg’alishni qabul qilish
masofasi,
retseptorlarinig
joylashgan
o’rinlariga
ko’ra
klassifikatsiya
qilinadi.
Retseptorlarning joylashgan o’rniga ko’ra sezgilarning quyidagi turlari mavjud:
tashqi olamdagi narsa va hodisalarning xususiyatlarini aks ettirishga moslashgan va
tananing tashqi yuzasida retseptorlari bo’lgan sezgilar- ekstrotseptiv sezgilar;
tananing ichki a’zolari va to’qimalarida joylashgan va tananing ichki holatini aks
ettiruvchi sezgilar- interotseptiv sezgilar;
retseptorlari paylarda va mushaklarda joylashgan propriotseptiv sezgilar. Ular
gavdamizning holati va harakatlari haqida ma’lumotlar berib turadilar.
Ekstrotseptiv sezgilarning o’zlari ikki guruhga – kontakt (bevosita aloqa bog’lovchi) va
distant sezgilarga ajratiladilar. Kontrakt sezgilarga (kontakt retseptorlar orqali sezgi hosil
bo’ladi) quyidagilar kiradi: ko’rish, eshitish, hid bilish, teri sezgisi, ta’m bilish sezgilari.
Sezgilarning bu klassifikatsiyasi modallik bo’yicha klassifikatsiya deyiladi va ular sezgilarning
klassik klassifikatsyasi deb ham yuritiladi. Chunki ular Aristotel tomonidan ko’rsatib o’tilgan
sezgilar. Ular orasidan teri sezgisining o’zi bir qancha turlarga bo’linadi (to’qish, harorat,
og’riq kabi).
Boshqa tabiat va psixik hodisalar kabi sezgilar ham ma’lum umumiy xususiyatlar va
qonuniyatlarga ega. Shu jumladan ularning sifati, intensivligi (kuchi), davomiyligi
sezgilarning umumiy xususiyatlariga kiradi.
Sifat–mazkur sezgining asosiy xususiyati bo’lib, uni boshqa sezgilardan farqlaydi va
shu sezgi doirasida o’zgarib turadi. Masalan, eshitish sezgisida tovushning balandligi,
mayinligi, zo’rligi; ko’rish sezgisining boyligi, ranglari va h.k. Sezgilarning sifatlarining boyligi
va rang-barangligi materiyaning rang-barangligini aks ettiradi. Sezgilarning intensivligi-ta’sir
qilayotgan qo’zg’atuvchilarning kuchi va analizatorlarning funksional holati bilan
belgilanadi.
Davomiyligi- sezgining vaqt bilan bog’liq xususiyati. U ham qo’zg’atuvchining
xususiyati va analizatorning funksional holati bilan bog’liq. Qo’zg’atuvchi sezgi organiga
ta’sir qilgandayoq sezgi hosil bo’lmaydi, balki biroz vaqt o’tadi. Bu vaqt sezgining latent
(yashirish) davri deyiladi. Turli sezgi organlarining javob berish tezligi, ya’ni latent vaqti
turlicha: taktik sezgilar uchun u 130 millisekund, og’riq uchun 370 millisekund, ta’m bilish
uchun 50 millisekundni tashkil qiladi.
Международный научный журнал № 14(100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» Октября , 2023
621
Shuningdek, sezgi qo’zg’atuvchi o’z ta’sir kuchini to’xtatgan zahoti yo’qolmaydi.
Qo’zg’atishning asorati, ta’siri yana bir qancha vaqt davom etadi va ular keyin keluvchi
obrazlarni hosil qiladilar. Keyin keluvchi obrazlar ijobiy yoki aksi (negativ) bo’lishi mumkin.
Analizatorlarning sezgirligi bir qator fiziologik, psixologik va muhitning ta’siri ostida
o’zgaradi. Bu o’zgarishlar orasida adaptatsiya hodisasi alohida o’ringa ega. Adaptatsiya yoki
moslashuv deganda kuzatuvchining ta’siri ostida sezgi organlari sezgirligining o’zgarishi
tushuniladi. Adaptatsiyaning uch turi farqlanadi:
Kuzatuvchining davomli ta’siri natijasida sezgilarning to’la yo’qolishi. Agar sezgi
organiga biror qo’zg’atuvchi doimo ta’sir qilib tursa sezgi batamom yo’qolib ketish
tendensiyasiga ega. Masalan, teriga tegib turgan yengil yuk tez orada sezilmay qoladi (qo’l
soati borligini biz sezmaymiz). Bir hid bor joyda uzoq vaqt bo’lsak bu hid sezilmay qoladi.
Kuchli qo’zg’atuvchi ta’siri ostida sezgi organlarining zaiflashishi, kamayishi (negativ
adaptatsiya). Agar qo’limizni muzday suvda tutib tursak teridagi sovuqni sezish
retseptorlarining sezgirligi kamayadi. Ko’zga kuchli yorug’lik ta’sir qilib tursa ko’zning
sezgirligi kamayib, ko’z shu yorug’likka moslashadi. Bu hodisa yorug’lik adaptatsiyasi
deyiladi.
Kuchsiz qo’zg’atuvchi ta’siri ostida sezgi organlarining sezgirligi oshishi. Bu pozitiv
adaptatsiya deb ataladi. Masalan, kinozalga kechikib kirgach bir qancha vaqt hech narsani
ko’ra olmaymiz. Birozdan keyin biz atrofni ko’ra boshlaymiz. Ko’zning sezgirligi oshdi. Buni
qorong’ulik adaptatsiyasi deyiladi.
Odatda negativ va pozitiv adaptatsiya bir sezgi organida bir vaqtda ro’y beradi.
Undagi bir guruh retseptorlarning sezgirligi oshadi, ikkinchi (qarama-qarshi) guruh
retseptorlarining sezgirligi kamayadi. Kinozalga kirganda qorong’ulikni ko’rishga
moslashgan hujayralarning (retseptor) sezgirligi kamayadi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan
negativ va pozitiv adaptatsiya mavjudgi sababli uy haroratida bo’lgan suv qishda «issiq»,
yozda «sovuqdek» tuyuladi. Ba’zi retseptorlaring bor yoki yo’qligi to’liq o’rganilmagan. Har
holda sezgi organlari butunlay yo’qolmaydi.
Adaptatsiyaning biologik ahamiyati shundaki, u kuchsiz qo’zg’atuvchilar salbiy
ta’siridan sezgi organlarini himoya qiladi.
Sezgi organlarining sezgirligi faqat qo’zg’atuvchilarning ta’siri ostida o’zgarmaydi.
Sezgi organlarining o’zaro ta’siri natijasida ham ularning sezgirligi oshadi. Masalan, kuchsiz
tovush ta’siri ostida turish analizatorning sezgirligi oshadi, kuchli tovush ta’siri ostida esa
uning sezgirligi zaiflashadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Гройсман А.Л. Медицинская психология. M. 2001.
2. Кабанов М.М., Личко А.Е., Смирнов В.М. Методы психологической
диагностики и коррекции в клинической практике. Л. 1983.
3. Карвасарский Б.Д. Медицинская психология. М. 1982.
| 