b
ərkidilib düzlə ndiri İmə si; 6) sıldırım qayalarda, qumlu torpaqlarda malın otarılmasmın
t
ənzimlənməsi; 7) yolların yuyulmadan qorunması; 8) optimal şəraitdə landşaftın
yaradılması; Bunlardan başqa, zonal tədbirlər sistemi yaradılır: meşomeliorativ,
hidrotexniki, aqrotexniki v
ə təsərrüfat təşkilat sistemlərinin həyata keçirilməsi vacibdir.
Aqrotexniki t
ədbirlərə su axınının tənzimlənməsi, qış bitkilərinin əkini, qazılına,
kultivasiya v
ə s. aiddir. Meşə meliorativ tədbirlərə - şəraitdən asılı olaraq müəyyən
m
əsafədə qoruyucu zolaqların salınması, hidrotexniki tədbirlərlə - su anbarları,
b
əndlərin qurudulması vo s. aid edilir. Təşkilat-təsərrüfat tədbirlərinə torpaqda eroziyaya
qarşı planlı işlərin aparılması, mübarizəsi və s. aiddir. Torpağın məhsuldarlığına kənd
t
əsərrüfatı texnikası da təsir göstərir. Torpağın borkimosi onun strukturunu pozur.
Torpağa göstərilən təzyiq 1 kq/sm2; əgər bu qiymət 3-5 kq/sm2 çatarsa, onda
m
əhsuldarlıq 30% aşağı düşər. Dünyanın bir çox böyük sahələri bataqlığa və
şoranlaşmaya çevrilib. Kənd təsərrüfatına aid edilən mülki (qurudulmuş) sahə dünyada
135 mln. hektardan çoxdur. Ən çox qurudulmuş sahələr ABŞ-da 60 mln. hektardır,
Böyük Britaniyada, Polşada, AFR-də, Rusiyada, Macarıstanda və s. yerlərdə də bu hal
davam edir. Bataqlıqlar hidroloji və iqlimemələgətirlmə mənasında böyük əhəmiyyətə
malikdir. Onlar işıq və su rezervuarlan hesab edilir. Qurudulmuş torpaqların istismarı vo
tikintisi zamanı layiholondirmədə baş verən səhvlərə görə mənfi nəticələrə rast gəlmək
olar: qrunt sularının səviyyəsinin aşağı düşməsi, bulaqların qeyb olması, kənd
t
əsərrüfatı və meşə yığım məhsullarının azalması, eroziya prosesinin tezləşməsi və s.
Torpağın su, işıq, qida rejimini təmin etmək üçün hidromeliorativ işlər aparılmalıdır.
Ekostabilliyi qorumaq üçün bataqlıqların bir hissəsini təbii halda saxlamaq lazımdır.
Meliorasiyanın bütün növləri arasında ən çox yayılmış - suvarmadır. Suvarma zamanı
torpağın su və
hava rejimi, torpaq prosesinin xarakteri dəyişir. Buna misal-səhralan
göstərmək olar, bu zaman təzə TƏK-lər əmələ gəlir. Suvarma hələ qədim zamanlarda
Mesopotamiyada, C
ənubi Amerikada, Çində, Hindistanda, Misirdə və s. istifadə
olunurdu. İndi dünyanın 100 ölkəsindən çoxunda suvarma yayılıb, bu 225-250 mln
hektar torpaq sah
əsini əhatə edir (17%). Bu göstəricilər Çində - 49 mln., Hindistanda -
40 mln., ABŞ - 21 mln. hektardır. Belə proseslərlə əlaqədar olaraq torpağın ikinci dəfə
t
əkrar şorlanması da müşahidə edilir. Suyun duz təbəqəsi ilə qarışması nəticəsində
torpağın üstündə duz layı şorakət əmələ gətirir. Şorakət torpaqlar həddindən artıq
suvarma n
əticəsində əmələ gəlir. Son zamanlarda torpaqların bataqlaş- ması və ikinci
d
əfə şoranlaşması dünyanın bir çox ölkələrində baş verir. Yaxın və Uzaq Şərq,
Avstraliya, ABŞ və Hindistanda şoranlaşmanın qabağını almaq üçün suvarma sistemini
t
əkmilləşdirmək üsullarını axtarırlar. Heyvanlar aləminin təbiətə göstərdiyi təsir bir neçə
istiqam
ətdə dəyişir. İlk növbədə otlaqların korlanmasına heyvanların sayı və 1 hektara
düşən sıxlığı təsir edir. İri mal-qara komplekslərindən atılan tullantının istifadəsi üçün
ciddi ekoprobleml
ər mövcuddur. Məsələn: heyvandarlıq komplekslərindən 50 min baş
mal
ətraf mühitə eyni miqdarda fosfor xaric edir (yəni şəhərlə yanaşı). Bu komplekslərin
yerl
əşdiyi yerdə yeraltı və yerüstü sular çirklənir, insanların sanitar gigiyena şəraiti
pozulur. Heyvanlar çöl biogeosenozlarına təsir göstərir (ot bitkilərinin yeyilməsi). Bu təsir
çöl otlaqlarının ümimi vəziyyətindən, heyvanın növündən, otannanın növündən («Azad
otarma», qovlama), iqlim şəraitindən və s asılıdır.Ev heyvanlarının otarılması çox halda
TƏK-in sürətli dəyişməsinə gətirib çıxarır. Əgər otarılma tez-tez baş verirsə, onda
torpağın nəmliyi dəyişir, eroziya tezləşir. Heyvanlar bütün otları yemirlər, buna görə də
otlaqlarda yeyilm
əyən zəhərli, tikanlı bitkilər çoxalır və böyüyürlər. Mal-qaranın ota-
nlması nəticəsində mezofil növləri kserofil növləri ilə əvəz olunurlar. Otlaq diqressiyası
çöllərdə bu sxem ilə baş tutur: ceyranotu-şınmh total-yovşan (boz)-qırdıc-sirkən və s.
S
əhralarda diqressiya nəticəsində efemerlər, efemeroidlər və tikanlı kolluqlar
dominantlıq təşkil edirlər. Qumluq yerlərdə otarma qumları hərəkətə gətirir. Şimali
Afrikada s
əhralaşmaya 65 mln hektar otlaqlar məruz qalıb, Argentinanın pampa
düzlərində 10 baş heyvana 10 hektar kənd təsərrüfatı məhsulları düşür. Dağ yerlərində
mal-
qaranın otanlması torpaqların eroziyasına gətirir. Həmin bu yerlərdə çoxlu miqdarda
yağıntı düşür. Bəzi rayonlarda yüksək konsentrasiya ev heyvanlarının çoxu üçün
müxtəlif infeksion xəstəliklərin (məsələn: ensefalit) mənbəyi olur. Mineral gübrələr,
pestisidl
ərin və kimyəvi maddələrin istifadəsi, ətraf mühiti bərpaolunmaz şəkildə
çirkləndirir. Torpağın gübrələrlə çirklənməsi nəinki makro,
eyni zamanda mikro
elementl
ərdən də baş verir. Məsələn: fosfor gübrələrinin tərkibində (Ar - arsen, Cd -
kadmium, Xr - xrom v
ə s) toplanır. Nitratların və fosfatların istifadəsi nəinki suyu vo
torpağı çirkləndirir, həm do məhsulun keyfiyyətinə və insanın sağlamlığına təsir göstərir.
Orqanizmd
ə nitratlar, bağırsaqların bakterial florasının təsiri altında, kanserogen
madd
ələrə çevrilir. Ətraf mühitdə nitratların çoxalması bir neçə prosesin pozulmasına
g
ətirir: 1. Nitrofikasiya (ali bitkilər tərəfindən, tərkibində nitrat olan maddələrin
m
ənimsənilməsi prosesi); 2. Denitrifikasiya (HN03 turşusu itə və torpaq və su
bakteriyalarının parçalanması nitritə, N, NH3 - ammiyaka qədər). Bu da azotun təbiətdə
dövranına təsir edir. F.Ranıadanın fikrincə, illik norma çıxarı 9,0
mln ton olur, bu da
hidrosferd
ə əsasən akkumulyasiyaya gətirir. Nitratların hovuza tökülməsi eftrofi- kasiya
prosesini tezl
əşdirir, bu balıq istehsalının azalmasına, su tutarlannda isə bitkilərin
k
əskin, sürətli inkişafına gətirib çıxarır. Kənd təsərrüfatı ziyanvericilərinə qarşı
pestisidl
ərdən istifadə edilir.
(ing. pcs -
dağıdıcı, gəmirici). BMT-nin verdiyi xəbərə görə, 80-ci illərdə ziyanvericilərə
görə taxılın 30%-i itirilib. Bunun qabağını almaq üçün kimyəvi maddələrdən istifadə
edirl
ər. İndiki müasir pestisidlər sintez olunurlar. Onların arasında insektisidlər (zəhərli
cücülərə qarşı), fungisidlər (fıtopatogen göbələklərə qarşı), herbi- sidlər (alaq otlanna
qarşı), rodentisidlər vardır (gəmiricilərə qarşı). Pestisidləri fərqləndirən cəhət onların
universallığıdır, onlar həm faydalı, həm də zərərli bitkiləri öldürür.
Amma onlardan
istifad
əyə son qoymaq olmaz, çünki onlan həm meşə, həm də kənd təsərrüfatı
ziyanvericil
ərinə qarşı istifadə edirlər. Amma onların istifadəsində çox ehtiyatlı olmaq
lazımdır. 1874-cü ildə Alman fiziki Zeydler təzə kimyəvi birləşməni yaratdı —
dixlordifenil trixloretan (DDT). 1937-ci ild
ə İsveçrəli kimyaçı T.Müller DDT-in toksik
xüsusiyyətinə görə və cücülərə təsirinin öyrənilməsinə görə Nobel mükafatı alıb. Amma
30-
il keçdikdən sonra onun istifadəsinə
son qoyulubdur, çünki o, kanserogendir. Bu
müddət ərzində planetdə 1,5 mln tona qədər DDT yayılmışdır. Effektivliyinə baxmayaraq
el
ə cücülər (milçək, ağcaqanad, böcəklər və s.) var ki, bu maddəyə qarşı tab gətirirlər.
120 növ buğumayaqlılarda bu maddə tapılıb və zəncirvarı reaksiya nəticəsində
t
əbiətdən istifadə edən insanın orqanizminə daxil olaraq onun zəhərlənməsinə bəzən
is
ə ölümünə səbəb olur. Son zamanlar DDT istifadəsi qadağan olunsa da onun mənfi
t
əsiri hələ də davam edir, DDT-nin istifadəsi nəticəsində ABŞ-da ağacdələn və qartallar,
Şotlandiyada bcrkutlar, Qərbi Avropada fazanlar və dovşanlar və s. məhv olmuşlar.
Sübut olunub ki, DDT quşların artmasına mənfi təsir göstərir (yumurta qabıq tutmur,
embrion ölür və s.). Təbiət üçün ən böyük təhlükə civədən hazırlanan dərmanlardır,
hansılar ki, 30-cu illərin axırından toxumların təkmilləşdirilməsində xlor tərkibli
madd
ələrlə birlikdə istifadə edilirdi. Ölmüş göyərçinlərin böyrək və qara ciyərlərində Hg -
civ
ənin miqdarı 8-45 mq/kq, toyuqlarda 28-50 mq/kq-dır. Hər il dünyada 4-5 mln ton
z
əhərli kimyəvi maddələr istehsal olunur. F.Ramad qeyd edirdi ki, pestisidlər aşağıdakı
xass
ələrlə fərqlənirlər: 1) geniş spektr təsirinə malikdirlər (canlı orqanizmlərə - həm
bitkil
ərə, həm də heyvanlara); 2) çox toksikdirlər; 3) təbiətdə uzun müddət qalırlar: DDT-
nin parçalanması suda - 10 U, dieldrin - 20 ilə qədər qala bilir. Bundan başqa
pestisidl
ərlə işlənən sahələr həddindən artıq çoxdur. Avropada 10
mln-larla hektar
torpaq
ərazisi pestisidlərlə istifadəyə məruz qalır. Pestisidlər zərərvericilərə qarşı lazım
olandan daha çox istifadə edilir.
