Dünya meşələrinin 21%-ni təşkil edən Sibir meşələri XXI əsrin birinci on illiyində məhv
ola bil
ər. Tayqa meşələri də böyük təzyiqə məruz qalır. Hətta Bclovejsk meşələrini də
bü təhlükə gözləyir. Hər il dünya 2,5 mln ton humusdan məhrum olur, 6 mln. hektar
m
əhsuldar torpaq səhraya çevrilir, 5%-ə qədər meşə isə yanğından məhv olub gedir.
İnsanın bir neçə tələbatını ödəmək üçün təbiəti total şəkildə məhv etmək və
bunun
n
əticəsində bütün tələbatlarını ədalətlə yerinə yetirən hiosid adlanan sistem, özünün
n
əticələrilə ola bilər ki, biosferi tamamilə məhv etsin. Tək-tək hallarda insanlar özlərini
t
əbiətlə müqayisə edəndə, İ.V.Mi- çurinin məşhur kəlamı yada düşür: «Biz təbiətdən
m
ərhəmətli olmağını gözləyə bilmərik, çünki bizim məqsədimiz - təbiətdən həmişə nəyi
is
ə götürmək olub», bu mənimsəmə həm ictimai səviyyədə, həm də fərdi aparılıb. Bu,
insanı təbiətdən uzaqlaşdıran və yeni müasir ekoloji böhranı yaradan bir vasitədir. 1992-
ci ild
ə Rio-de-Janeyro şəhərində keçirilən BMT-nin beynəlxalq konfransında (ətraf
mühitin inkişafı üzrə) qeyd olunmuşdur ki, insan öz həyatında həlledici bir an yaşayır.
Aclıq, xəstəliklər, kasıblıq, savadsızlıq və ekosistemin deqradasiyası nəinki bəşəriyyəti
bu probleml
ərlə üzləşdirir, hətta insanların gələcəkdə vəziyyətinin yaxşılaşması və ya
pisl
əşməsi bu amillərdən asılıdır. Bunun əsas səbəbi inkişaf etmiş ölkələrdə sabitlik
sistemini t
ənzimləməyən istehlak və istehsal strukturudur. Varlı adamların keçirdiyi
h
əyat tərzi və onların həddindən artıq iddiaları ətraf mühitə təsir edir.
Akademik
N.N.Moiseyev qeyd edirdi ki: «İnsanın tələbatını ödəmək üçün, bununla biosferin təbii
tsikll
ərini pozmamaq şərtilə, dünya əhalisinin tələbatlarını - 10 dəfə, amerikalılarınkım
is
ə 50 dəfə azaltmaq lazımdır». Ona görə iqtisadi inkişaf etmiş ölkələrdə bu problem
üzrə xüsusi proqramlar tərtib edilir. Bunlardan biri: elektrik enerjisinə tələbatın idarəetmə
proqramı adlanır. Hətta elə energetika kompaniyaları və müəssisələri də yaradılır ki,
onlar biznes qanununa
əsasən tələbatın artmasının qarşısını alınaq üçün onu azaltmaq
yox, stimullaşdırmağa çalışırlar. Bu məqsədlə itkiyə gedən vəsait üçün kompensasiya
mexanizmi qanunla möhkəmləndirilib. Cəmiyyət vaxt keçdikcə yavaş-yavaş tələbatları
m
əqsədyönlü şəkildə idaro etməyə başlayır. Yəni tələbatın öyrənilməsi yox, ənənəvi
biznesl
ə məşğul olmaq, məs- rəfçiliklə mübarizə aparmaq lazımdır. Bəzi ölkələrdə
dövlət idarəetmə funksiyaları vergi, kredit, səhm, cərimə və s. vasitələrlə gücləndirildi.
Daha geniş ekoloji fəaliyyət dairələri GEııişləndirilir və həvəsləndirilirdi. Dövlət
idar
əetməni bazarla uzlaşdıran mexanizm ekofəaliyyətin maddi maraq sahələri -
ekom
ədəniyyəti və məsuliyyəti formalaşdırdı. Bu kimi problemlər bəzi ölkələrdə təbliğ
olunub v
ə praktikada istifadə olunur. Skandinaviya ölkələrində icazə verildi ki, nəinki
ekosiyas
ət istehsal prosesinə daxil edilsin, hətta «effcktiv»liyi artırılsın. Təsadüfi deyil ki,
bu ölkələrin «həyat qabiliyyəti» beşballıq sistemlərlə ölçülür; 1992-1993-cü illərdə
İslandiya 4 bal (5 bal hələ heç bir ölkə almayıb) qazanmışdı. Adıçəkilən ölkələr
m
ədəniyyətləri, milli adət-ənənələri, ekoetikası, həyat tərzləri ilə fərqlənirlər. Əgər həyat
qabiliyy
əti 2 bala qədər enirsə, bu, təhlükəli hal sayılır. Elmə, təhsilə, ekologiyaya
müəyyən məbləğ ayrılmasa, onda vəziyyət ciddi hesab olunur. Ukraynada,
Qazaxıstanda, Moldovada, Belorusiyada həyat qabiliyyəti göstəriciləri 1,7-dən 1,9-a
q
ədərdir, Rusiyada 1,4 baldır. Ətraf mühitin mühafizəsi probleminin həlli qeyri-dövlət
t
əşkilatlarına da aiddir. Dünyada təbiəti qoruyan təşkilatlar çoxdur. Bunlardan biri «Qrin-
pis» təşkilatıdır. Orada 1,3 mln insan işləyir. Onların sərf elədiyi güc əsasən planetdə
canlı orqanizmlərin üçün təbii şəraiti qorumaqdır. Təbiəti qorumaq faktoru elə inkişaf
etmişdir ki, hətta bəzi dövlətlərdə siyasi partiyalar «yaşıllar» yaradılmışdır. Baxmayaraq
ki, buna bir o q
ədər də çox əhəmiyyət vermirlər, anıma bu təşkilatlarda insanların sayı
artmaqdadır. Demək olar ki, Qərbi Avropanın hər bir ölkəsində «yaşıllar» partiyaları
dövlətdə öz təsdiqini tapıb. 2000-ci ildə ckoproblcmlərin həlli üçün BMT-nin hesabatına
görə, 600 mlrd dollar vəsait sərf olunub, qeyri-dövlət təşkilatları isə 4 dəfə artıb.
H
əm şəxsi, həm də ictimai, iqtisadi və siyasi məsələlər iki yolla müəyyən olunur: 1)
dünyagörüşü baxışlar sistemi ilə, yəni dünyanın qurulması və insanın bu dünyada
tutduğu yer; 2) etika-əxlaq norma sistemi ilə. Əhalinin təbəqələri əsasən inkişaf etmiş
ölkələrdə israfçılıq dünyagörüşü ilə bağlıdır. Bunu bir neçə anlayışla ifadə etmək olar: 1)
biz t
əbiətdən kənardayıq; 2) insan bütün canlılardan üstündür; 3) bizim vəzifəmiz təbiəti
f
əth etmək, bununla da qoyulmuş məqsədə çatmaq; 4) ehtiyatlar tükənməzdir, ona görə
d
ə insan həmişə axtarışdadır və çalışır ki, təzələrini yaratsın; 5) biz nə qədər çox
istehsal v
ə istehlak ediriksə, bir o qədər do yaxşı yaşayırıq; 6) aparıcı rol o ölkəyə aiddir
ki, başqa ölkələrə nisbətən dünya ehtiyatlarini daha çox yerləşdirir vo daha çox istifado
edir. İlahiyyatçı T.Bcrri dünyagörüşü bazası üzorindo
qurulan sonayc-istehlak
c
əmiyyotini «tarixdo on pis patologiya» adlandırmışdır. Bu dünyagörüşünün əsasında
insanın təbiot üstündə rəhbərliyi fikri dünyanı ekofəlakətlə üzləşməyə məcbur edir. Yerin
biosferinin inkişafını sabit saxlayan dünyagörüşünə - ekodünya- görüşü deyilir. Bu, ilk
d
əfə XX əsrin birinci yarısında Norveç alimi A.Na- yessu tərəfindən qısaca və dürüst
ifad
ə edilmişdir. Onun əsasnaməsinə daxildir: -bütün ekosistemin və biosferin tam
qarşılıqlı asılılığı; -ekobərabərlik: ekoperspektivlik nöqteyi-nəzərdən heç bir növün
insandan üstünlüyü yoxdur, bütün fərdlər və növlər eyni hüquqa malikdirlər; -bioloji
müxtəliflik: insan bütün həyat formalarına dərin hörmət etməlidir; -mədəni müxtəliflik:
ekob
ərabərliyin qəbul edilməsi insanların sosial bərabərliyi anlaması və müxtəlif
m
ədəniyyətləri qoruması lazımdır; -ehtiyatların çirklənməsinə və ehtiyatların israfçılığına
qarşı mübarizə; -ekosistem haqqında bilikləri əsasında insan bu sistemlərin necə
işlədiyini bilsin, real olaraq onu qiymətləndirsin; -yerli müstəqillik və mərkəzdənqaçma,
y
əni burada əsas məqsəd lokal vəziyyətə keçmək üçün kiçikmiqyaslı
texnologiyadan
istifad
ə etməkdir (müasir dövrdə bu konsepsiyaya bioregionalizm deyirlər). Yer
kürəsində həyatın saxlanması hər bir insandan ekoloji təmiz, ağıllı həyat tərzi keçirməyi
t
ələb edir. Bu əlaqələndirmədə əsas cəlbedici fikir könüllü sadəlik fəlsəfəsidir. Süni
t
ələbatları təmin edən külli miqdarda yaradılan əşyalar heç də təhlükəsizliyi, müstəqilliyi
v
ə sevinci təmin etmir. Əksinə, bu yol müstəqilliyi məhdudlaşdırır: nə qədər insan çox
şeyə malik olsa, bir o qədər də çox onların təsirinə düşür. Bunun nəticəsində faydasız
əşyaları qorumaq üçün çox pul, vaxt itirir. Könüllü sadəliyə malik olanlar, başqalarına
nisb
ətən daha çox tələbatları olsa da, özlərini məcburi ehtiyacı olanlarla səhv
salmamalıdır (yeməyə, geyməyə, yaşayışa, tələbatlarını ödəyə bilməyənlər).
Sivilizasiyanın inkişafında əsas mərhələ: ehtiyatları israfçılıqla işlətmək, sabit olmayan
c
əmiyyəti daha da sabit tsikl ilə bağlı olan harmonik həyata keçirməkdir. Cəmiyyətin
dünyagörüşünün inkişafı «insan təbiətinin ayrılmayan hissəsidir və onun əsas məqsədi
planetd
ə yaşayan başqa insanların qayğısına qalmaqdır» anlayışına əsaslanır.
Maddi
v
ə enc- rgetik ehtiyatlar tükənəndir, boş yerə istifadəsi məsləhət deyil. Ekoloji etikanın
əsas məqsədi — planeti və onu əhatə edən sakinləri qorumaq, hər gün elə həyat tərzi
yaşamaq lazımdır ki, ondan sonra planetdə heç bir pis iz qalmasın. Əməkdaşlıq,
ədalətlilik, xeyirxahlıq və sevgi Yer kürəsinə və bir-birimizə olan münasibətin əsası
olmalıdır.
