18
birliklari orqali
ifodalanishi
YAssi burchak
l
Radian
rad
m
m
-1=
l
Fazoviy burchak
l
steradian
sr
m
2
m
-2
=l
CHastota
T
-1
gers
Hz
s
-1
Kuch
LMT
-2
nyuton
N
m
kg
s
-2
Bosim
L
-1
MT
-2
paskal
Pa
m
-1
kg
s
-2
Energiya, ish, issiqlik miqdori
L
2
MT
-2
djoul
J
m
2
kg
s
-2
Quvvat
L
2
MT
-3
vatt
W
m
2
kg
s
-3
Elektr zaryadi,
elektr miqdori
TI
kulon
S
s
A
Elektr kuchlanish, elektr potensial,
elektr potensiallar ayirmasi, elektr
yurituvchi kuch
L
2
MT
-3
I
-1
volt
V
m
2
kg
s
-3
-A
-1
Elektr sig‘im
L
-2
M
-1
T
4
I
2
farad
F
m
-2
kg
-1
s
4
A
2
Elektr qarshilik
L
2
M
-1
T
3
I
2
om
Ω
m
2
kg
s
-3
A
2
Elektr o‘tkazuvchanlik
L
-2
M
1
T
-3
I
-2
simens
S
m
-2
kg
-1
s
3
A
-2
Magnit induksiyasining oqimi, magnit
oqimi
L
2
MT
-2
I
-1
veber
Wb
m
2
kg
s
-2
A
-1
Magnit oqimining zichligi, magnit
induksiyasi
MT
-2
I
-1
tesla
T
kg
s
-2
A
-1
Induktivlik, o‘zaro induktivlik
L
2
MT
-2
I
-2
genri
H
m
2
kg
s
-2
A
-2
Selsiy temperaturasi
θ
Selsiy
gradusi
S
K
YOrug‘lik oqimi
J
lyumen
lm
cd
sr
YOritilganlik
L
-2
J
lyuks
Ix
m
-2
cd
sr
Radioaktiv manbadagi nuklidlarning
aktivligi (radionuklidning aktivligi)
T
-1
bekkerel
Bq
s
-1
Ionlovchi nurlanishning yutilgan dozasi,
kerma
L
2
T
-2
grey
Gy
m
2
s
-2
Ionlovchi nurlanishning ekvivalent
dozasi, ionlovchi nurlanishning effektiv
dozasi
L
2
T
-2
zivert
Sv
m
2
s
-2
Katalizator aktivligi
NT
-1
katal
kat
mol-s
-1
19
Izohlar:
1.
2.3-jadvalga yassi burchak birligi - radian va fazoviy burchak birligi – steradian
kiritilgan.
2.
Xalqaro birliklar tizimini 1960 yili O‘lchovlar va tarozilar XI Bosh konferensiyasida
qabul qilishda uchta birliklar sinfi kirar edi: asosiy, hosilaviy va qo‘shimcha (radian va steradian).
O‘TBK radian va steradian birligini «qo‘shimcha»
deb tasnifladi, uning asosiy yoki hosilaviy
ekanligi tug‘risidagi masalani ochiq qoldirdi. Bu birliklarning ikkilanma tushunishni bartaraf qilish
maqsadida O‘lchovlar va tarozilar xalqaro komiteti 1980 yil (1 - tavsiya) qo‘shimcha SI birliklari
sinfini o‘lchamsiz hosilaviy birliklar sinfi deb tushunishni qaror qildi, O‘TBK
hosilaviy SI
birliklari uchun ifodalarda ularni qo‘llash yoki qo‘llanmaslikni ochiq qoldirdi. 1995 yil XX
O‘TBK (8-qaror) SI dan qo‘shimcha birliklar sinfini olib tashlashga, boshqa hosilaviy SI birliklari
uchun ifodalarda qo‘llanish yoki qo‘llanilmasligi mumkin bo‘lgan (zaruriyatga ko‘ra) radian va
steradianni SI ning o‘lchamsiz hosilaviy birliklari deb atashga qaror qildi.
Xalqaro birliklar tizimi birliklarini o‘nli karrali va ulushli
birliklarining nomlari va belgilarini hosil qilish qoidalari.
SI ning o‘nli karrali va ulushli birliklarining nomlari va belgilanishi 3.4-
jadvalda keltirilgan ko‘paytuvchi va old qo‘shimchalar yordamida hosil qilinadi.
3.4-jadval
SI ning o‘nli karrali va ulushli birliklarning nomlari va belgilanishini
hosil qilish uchun foydalaniladigan ko‘paytuvchi va old qo‘shimchalar
O‘nli
ko‘paytuvchi
Old
qo‘shimcha
Old
qo‘shimch
a belgisi
O‘nli
ko‘paytuvchi
Old
qo‘shimch
a
Old
qo‘shimc
ha belgisi
10
24
iota
Y
10
-1
detsi
d
10
21
zetta
Z
10
-2
santi
s
10
18
eksa
E
10
-3
milli
m
10
15
peta
R
10
-6
mikro
μ
10
12
tera
T
10
-9
nano
n
10
9
giga
G
10
-12
piko
p
10
6
mega
M
10
-15
femto
f
10
3
kilo
k
10
-18
atto
a
20
10
2
gekto
h
10
-21
zepto
z
10
1
deka
da
10
-24
iokto
y
Birlikning nomiga yoki belgisiga ikki yoki undan ko‘proq old ko‘shimchalarni
ketma-ket qo‘shishga yo‘l qo‘yilmaydi. Masalan,
birlik nomi mikromikrofarad
o‘rniga pikofarad yozilishi kerak.
Izohlar:
1.
Asosiy birlikning nomi - kilogramm "kilo" old qo‘shimchasiga ega bo‘lganligi sababli
massani karrali va ulushli birliklarini hosil qilish uchun massaning ulushli birligi – gramm (0,001
kg) ishlatiladi va old qo‘shimchalar "gramm" so‘ziga qo‘shilib yozilishi lozim, masalan,
mikrokilogramm (µkg) o‘rniga milligramm (mg).
2.
Massaning ulushli birligi - grammni old qo‘shimchasiz ishlatish ruxsat etiladi
(birlikning belgisi - g).
Old qo‘shimcha yoki uning
belgisi birlikning nomiga, yoki mos holda,
belgisiga qo‘shib yozilishi lozim.
Agar birlik birliklar ko‘paytmasi yoki nisbati ko‘rinishida tuzilgan bo‘lsa, u
holda old qo‘shimchani yoki uning belgisini ko‘paytma yoki nisbatga kiruvchi
birinchi birlik nomiga yoki belgisiga ko‘shib yozish lozim.
Tug‘ri:
kilopaskal-sekunda
taqsim metr
(kPa·s/m).
Noto‘g‘ri:
paskal-kilosekunda
taqsim metr
(Pa·ks/m).
Asoslangan
hollarda, bunday birliklar keng tarqalgan hollarda bandning
birinchi qismiga muvofiq tuzilgan birliklarga o‘tish qiyin bo‘lsa, old qo‘shimchani
ko‘paytmaning ikkinchi ko‘paytuvchisiga yoki nisbatning maxrajida ishlatilishiga
ruxsat etiladi, yani masalan: tonna-kilometr (t
km), volt taqsim santimetr (V/cm),
amper taqsim millimetr kvadrat (A/mm).
Darajaga ko‘tarilgan birlikning karrali va ulushli birliklar nomi old
qo‘shimchani asosiy birlik nomiga qo‘shib yozish bilan hosil kilinadi Masalan, yuza
birligining karrali yoki ulushli birligini hosil qilish uchun old qo‘shimchani
21
asosiy birlik - metrga qo‘shish kerak: kilometrning kvadrati, santimetrning kvadrati
va h.k.
Darajaga ko‘tarilgan birlik olingan karrali va ulushli birliklarining belgilarini
shu daraja ko‘rsatkichini mazkur birlikdan olingan
karra yoki ulush belgisiga
qo‘shib tuzish lozim, shunda ko‘rsatgich karrali (yoki ulushli) birlikning (old
qo‘shimcha bilan birga) darajaga ko‘tarilganligini ifodalaydi.
Misollar
1. 5 km
2
=5(10
3
m)
2
=5
10
6
m
2
2. 250 cm
3
/s=250(10
-2
m)
3
/s=250
10
-6
m
3
/s
3. 0,002 cm
-1
=0,002(10
-2
m)
-
1=0,002
100 m
-1
=0,2 m
-1
