FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

405 
“Ta’lim muassasalarida boshqaruv va o‘quv sifatini 
 
 takomillashtirish muammolari” – respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
 
 
 
 
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI 
06.12.2022 
 
YEVROPA (G‘ARB) MUSIQASINING O‘ZBEK MUSIQASI RIVOJIDA TUTGAN 
O‘RNI 
M.F. Inomova 
JDPU musiqa ta’limi va san’at mutaxassisligi II bosqich magistranti 
Insonning barcha mavhum his tuygʻulari uning ruhiyati asosida kelib chiqadi. Ruhiyatning 
ozuqasi esa bevosita musiqa hisoblanadi. Demak, musiqa insoniyat bilan necha ming yillardan 
buyon hamrohlikda kelmoqda. Insoniyatning dunyoqarashi tafakkuri boyigani sari uning musiqasi 
ham oʻzgarib bordi. Har bir zamonda insoniyat musiqani oʻziga moslashtirib keldi. Shuning uchun 
musiqani har kim oʻzicha har xil tushunadi. Kimdir uchun musiqa bu oddiy tovushlar yigʻindisi, 
kimdirlar uchun esa fizik xodisa namunasi, kimdir uchun hayotini ajralmas bir qismi boʻlib xizmat 
qiladi. 
Odamzod avlodlari shakllanib, hozirgi qiyofaga kelgunicha insoniyat turli taraqqiyot 
bosqichlarini boshdan kechirgan. Dastlabki paytlarda kundalik turmushi faqat terib-termichlab 
ovqat topib yeyish va qorin to‘ydirishdan iborat bo‘lgan. Yashash uchun kurash natijasida, yetarli 
ozuqa to‘plash uchun sodda ov qurollaridan murakkab qurollar yasashga erishdi. Bu jarayon 
odamlarning ongi va tafakkuriga katta ta’sir ko‘rsata boshladi [1, B. 3].
Zamonaviy (kramonon) odam aqliy mehnat bilan ham shug‘ullangan. Inson aqliy 
salohiyatini, ma’naviyatini shakllanib borganligini ko‘rsatuvchi yodgorliklardani biri bu ibtidoiy 
tasviriy san’at namunalari hisoblanadi. Ibtidoiy san’at ibtidoiy jamoa kishisiga dunyoni 
o‘zgartirishda 
orttirgan 
tajribalarini 
avloddan 
avlodga 
uzatuvchi 
kuch, 
dunyo to‘g‘risidagi tushuncha va bilimlarini aks ettiruvchi vosita bo‘lib xizmat qilgan. Bu san’at 
ichida musiqa alohida ahamiyat kasb etgan. Olimlarning aniqlashicha, musiqa asboblarining 
dastlabki topilmalari paleolitning dastlabki bosqichiga (50–40 ming yil avval) toʻgʻri keladi. Ular 
zamonaviy jismoniy turdagi (Homo sapiens sapiens) odamga tegishli deb ishoniladi. 
San’atning yuzaga kelishi insoniyat taraqqiyotida buyuk bosqich bo‘ldi. Ibtidoiy jamoa 
ichida ijtimoiy aloqalarni yuzaga kelishiga, ma’naviy olamni, ularning go‘zallik haqidagi 
tushunchalarini shakllanishiga xizmat qilgan. San’at o‘z rivojida animizm (tabiat hodisalariga 
insoniy fazilatlarni berish) va totemizm (hayvonlarga sig‘inish, urug‘ jamoasining kelib chiqishini 
biror hayvonga taqalishi) kabi afsona va qarashlarga tayangan6 [2, B. 29].
Ibtidoiy 
san’atning 
keyingi 
davrlari 
ishlab 
chiqaruvchi 
kuchlarining 
o‘sishi, mehnat taqsimotining rivoji, ibtidoiy jamoa tuzumini sinfiy jamiyatga o‘tishi bilan bog‘liq 
hisoblanadi. Musiqa ijodiyotining ilk ko‘rinishlari ham ibtidoiy jamoa davrida, asosan, ovchilik 
va terimchilik bilan kun kechirgan odamlarning mehnat va marosimlari jarayonida yuzaga keladi. 
Ommaviy o‘yinlarning urg‘u-zarbalari, jodu-afsun ohang iboralari, hayvonlar ovoziga taklid 
sadolari, signal (darak beruvchi) qichqiriq-baqiriqlardan asta-sekin aynan musiqa xususiyatlariga 
ega bo‘lgan ifodaviy vositalar qaror topadi.
San’atning musiqa bilan bog‘liq bu shakli asosan, odam tanasi (qo‘l-oyoq) harakatlarini aks 
ettiruvchi ritmik tuzilmalar, usullar, shuningdek, odam ovozi, nutq intonatsiyasi ta’sirchanligiga 
asoslangan ohang iboralari tarzida rivoj topadi. Muayyan tartib hamda aniq balandlikka ega 
bo‘lmagan tovush nisbatlari asosida tovushqator, parda tuzilmalari, o‘lchov va vaznning ilk 
shakllari yuzaga keladi. Mazkur jarayonda oddiy (xususan, mavsum marosim) qo‘shiqlar, 
muayyan mavzuli cholg‘u kuylar qaror topadi. Ayni paytda oldindan qo‘llanib kelinayotgan tosh, 
suyak, yog‘och, chig‘anoq, shox kabi tabiat narsalari ilk musiqa cholg‘ulari, «musiqa qurollari» 
sifatida qo‘llanila boshlaydi. Bulardan hozirgacha saqlanib qolgan turli shiqildoq, zuvilcha kabi 
idiofonlar, puflama (qushtak, burg‘u, sibizg‘a), urma (qayroq, dovul va h. k.) cholg‘ularni 
ko‘rsatish mumkin[3, B. 76].
Musiqa san’atining azaliy an’analari Sharq xalqlari madaniyatida shakllanib rivoj topganligi 
hamda butun bashariyatga ijodiy ta’sir etganligi, fanda o‘z ijobatini topgan. Hayot taraqqiyoti 
jarayonlarida, G‘arb madaniyatining o‘ziga xos kamol topganligini esa, hozirgi zamon musiqa 

Download 7 Mb.