|
“Ta’lim muassasalarida boshqaruv va o‘quv sifatiniBog'liq ЖДПУ Мактаб менежменти 06 12 22 Анжуман тўплам 65
“Ta’lim muassasalarida boshqaruv va o‘quv sifatini
takomillashtirish muammolari” – respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
06.12.2022
integratsiyaning asosidir. tegishli xulq-atvor. Rivojlanish va normal ishlashi uchun miya doimiy
ravishda sensorli ma'lumotga muhtoj.
Imkoniyati cheklangan bolalar orasida turli xil og‘ir eshitish nuqsonlari bo‘lgan bolalar
muhim toifadir.
Markaziy, eng muhim psixik funktsiyalardan biri bo‘lgan nutqni o‘zlashtirish ma'lum
darajada eshitishga bog‘liq.
Og‘ir eshitish nuqsonlari bo‘lgan bola o‘zi gapirishni o‘rgana olmaydi, chunki u tovushli
nutqni aniq idrok etmaydi, tovush namunalarini eshitmaydi. Nutqning talaffuz tomonini
shakllantirish uchun eshitish alohida ahamiyatga ega. Eshitish qobiliyati zaif bola o‘z talaffuzini
boshqara olmaydi. Shunga ko‘ra, uning og‘zaki nutqi bundan katta darajada zarar ko‘radi. Bu
omillarning barchasi tilning butun murakkab tizimini o‘zlashtirish jarayoniga salbiy ta'sir qiladi
va shuning uchun atrofdagi dunyoni o‘rganish va tushunish imkoniyatlarini cheklaydi. Nutq
boshqa kognitiv jarayonlarning rivojlanishiga asoslanadi, shuning uchun uning yo‘qligi yoki kam
rivojlanganligi aqliy faoliyatni buzadi.
Nutq bolaning xatti-harakati va barcha faoliyatini tartibga soladi. Shuning uchun nutqi
buzilgan bolalarni tarbiyalash muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Bunday buzilishlar tug‘ma yoki orttirilgan bo‘lishi mumkin. Tug‘ma eshitish nuqsonlari
(eshitish qobiliyati buzilgan bolalarning taxminan 25 foizida) orttirilganlarga qaraganda ancha
kam uchraydi. Eshitish organining noto‘g‘ri intrauterin rivojlanishi irsiyatning ta'siriga bog‘liq
bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, ichki quloqning to‘liq yoki qisman aplaziyasi (kam
rivojlanganligi), timpanik bo‘shliqning yo‘qligi va tashqi eshitish yo‘lining birlashishi (atreziya)
ko‘rinishidagi o‘rta va tashqi quloqning rivojlanish buzilishlari meros bo‘lishi mumkin. Irsiyat
eshitish organining tug‘ma kamchiligini tushuntirishi mumkin, bu nisbatan zaif zararli ta'sirlardan
kelib chiqqan jiddiy eshitish buzilishiga moyillikni belgilaydi.
Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarning ijtimoiy-madaniy moslashuvi ko‘pincha (40%)
hissiy va xulq-atvorning buzilishi bilan murakkablashadi, ular hissiy va ijtimoiy mahrumlik tufayli
ikkinchi darajali bo‘lib, oilada ham, bolalar muassasasida ham bolani tarbiyalash uchun etarli
bo‘lmagan sharoitlarda yuzaga keladi. . Bunday bolalar ko‘p hollarda yopiq, o‘z turlari bilan
muloqot qilishni afzal ko‘radilar va ularning nuqsonlari aniqlangan holatlarga og‘riqli
munosabatda bo‘lishadi. Ularning nutqi miqdoriy etishmovchilik va sifat jihatidan o‘ziga xoslik
bilan ajralib turadi. So‘zlarning tovush-harf tarkibining buzilishi ko‘pincha qayd etiladi: bola ba'zi
tovushlarni ushlamaydi, boshqalarni noto‘g‘ri idrok qiladi, so‘zning faqat urg‘ulangan qismlarini
aniq eshitadi, prefikslar va so‘z oxirlarini quloq bilan aniq ajrata olmaydi. Shunday qilib, bola
so‘zni buzuq tarzda eshitadi, uni buzilgan tarzda eslab qoladi va buzib talaffuz qiladi va yozadi.
Bularning barchasi surdologik tarbiyaviy ishlarni nihoyatda erta boshlashni taqozo etadi.
Miya tashqi dunyo haqidagi eng ko‘p taassurotlarni ko‘rish orqali oladi. Haqiqiy hayotdagi
narsa va hodisalar haqidagi g‘oyalarni shakllantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ko‘rish
yordamida turli ob'ektlarning muhim belgilari (yorug‘lik, rang, o‘lcham) o‘rganiladi, kosmosda
orientatsiya amalga oshiriladi, tasviriy va me'moriy san'at idrok qilinadi, tabiatdagi murakkab
o‘zgarishlar kuzatiladi.
Bolaning aqliy rivojlanishida vizual analizatorning roli katta va noyobdir. Uning
faoliyatining buzilishi bolaga atrofdagi voqelikni idrok etishda jiddiy qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi, ijtimoiy aloqalarni toraytiradi, uning yo‘nalishini, ko‘plab faoliyat turlari bilan
shug‘ullanish qobiliyatini cheklaydi.
Vizual analizatorning konjenital buzilishi embrion rivojlanish davrida turli patogen
agentlarning ta'siri (toksoplazmoz va boshqa infektsiyalar, yallig‘lanish jarayonlari, metabolik
kasalliklar va boshqalar) yoki genetik omillar (ba'zi ko‘rish nuqsonlarining irsiy o‘tishi) natijasida
yuzaga kelishi mumkin.
Vizual nuqsonning paydo bo‘lishi uchun vaqt omili ko‘r bolaning aqliy va jismoniy
rivojlanishi uchun juda muhimdir. Ko‘rlik qanchalik erta paydo bo‘lsa, og‘ishlar, psixofizik
xususiyatlar va rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlari shunchalik sezilarli bo‘ladi. Vizual
|
| |
