Kalit yordamida o’rin almashtirish usuli.
Bu yerda kalit simvollariga mos holda jadvalning o’lchamiga qarab NxM jadvali tuziladi va ochiq matnni (T0) ustun bo’yicha joylashtirilib chiqiladi. So’ngra kalit simvollari alfavit tartibida tartiblanib, ustun bo’yicha o’rin almashtiriladi, qator bo’yicha o’qilib shifrlangan matnga (T1) ega bo’linadi va bloklarga bo’linadi.
T0= O’zbekiston kelajagi buyuk davlat;
K = Toshkent;
V=4;
Matnda 28-ta va kalitda 7-ta harflar borligi uchun 7x4 jadval tuzamiz.
-
Ў
|
К
|
О
|
Л
|
Г
|
Ю
|
В
|
З
|
И
|
Н
|
А
|
И
|
К
|
Л
|
Б
|
С
|
К
|
Ж
|
Б
|
Д
|
А
|
Е
|
Т
|
Е
|
А
|
У
|
А
|
Т
|
Endi kalit orqali jadval tuzib kalitdagi harflarni alfavit bo’yicha raqamlab chiqamiz. 7x6
-
Т
|
о
|
ш
|
к
|
е
|
н
|
т
|
5
|
4
|
7
|
2
|
1
|
3
|
6
|
Ў
|
К
|
О
|
Л
|
Г
|
Ю
|
В
|
З
|
И
|
Н
|
А
|
И
|
К
|
Л
|
Б
|
С
|
К
|
Ж
|
Б
|
Д
|
А
|
Е
|
Т
|
Е
|
А
|
У
|
А
|
Т
|
Raqam bo’yicha ustunlarni o’zgartirib chiqamiz.
е
|
к
|
н
|
о
|
Т
|
т
|
ш
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
Г
|
Л
|
Ю
|
К
|
Ў
|
В
|
О
|
И
|
А
|
К
|
И
|
З
|
Л
|
Н
|
Б
|
Ж
|
Д
|
С
|
Б
|
А
|
К
|
У
|
А
|
А
|
Т
|
Е
|
Т
|
Е
|
Qator bo’yicha 4 tadan bloklarga bo’lib, simvollar ketma-ketligidagi shifrlangan matnni olamiz. Shuni e’tiborga olish kerakki, agar qatorda ketma-ket ikkita bir xil harf kelsa, chap tarafdan kelayotgan harf birinchi raqamlanadi, keyin esa ikkinchisi raqamlanadi va shifrlangan matn hosil qilinadi.
T1= GLYuK UVOI AKIZ LNBJ DSBA KUAA TETE;
Shifrni ochishda teskari jarayon amalga oshiriladi. Shifrlanish jarayoni qadamma - qadam amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo’ladi.
Ikki tomonlama o’rin almashtirish usuli. Bu usulda kalit sifatida ustun va qatordagi harflar tartibidagi sonlardan foydalaniladi. Avvalam bor kalit simvollariga qarab jadval tuziladi, va ochiq T0 matn joylashtirilib chiqiladi, so’ngra esa raqamlar navbatma - navbat tartiblanib, avval ustun, so’ngra esa qatorlar o’rni almashtiriladi va jadvaldagi ma’lumot qator bo’yicha o’qilib T1ga ega bo’linadi. Masalan: «Intilganga tole yor» ochiq matni shifrlash talab etilsin. Bu yerda kalit bo’lib 1342 va 2314 xizmat qiladi. Yaxshiroq izohlanishi uchun K1=1342 va K2=2314, V=4 deb belgilab olamiz.
4
К2
x4 jadval yaratib T0 qator bo’yicha yozamiz
:
К1
|
2
|
3
|
1
|
4
|
1
|
И
|
Н
|
Т
|
И
|
3
|
Л
|
Г
|
А
|
Н
|
4
|
Г
|
А
|
Т
|
О
|
2
|
Л
|
Е
|
Ё
|
Р
|
Endi qator va ustunlar tartib bo’yicha o’rinlari almashtiriladi.
К1
|
2
|
3
|
1
|
К2
4
|
1
|
И
|
Н
|
Т
|
И
|
2
|
Л
|
Е
|
Ё
|
Р
|
3
|
Л
|
Г
|
А
|
Н
|
4
|
Г
|
А
|
Т
|
О
|
К2
К1
|
1
|
2
|
3
|
4
|
1
|
Т
|
И
|
Н
|
И
|
2
|
Ё
|
Л
|
Е
|
Р
|
3
|
А
|
Л
|
Г
|
Н
|
4
|
Т
|
Г
|
А
|
О
|
Oxirgi jadvalga asosan shifrlangan matnni yozamiz vabloklargabo’libchiqamiz.
T1 =TINI_YoLER_ALGN_TGAO
Ikki tomonlama almashtirishda jadval kattaligiga qarab variantlarham ortib boradi. Jadval o’lchamining kattaligi shifr chidamliligini oshiradi: 3x3 jadvalda 36 ta variant, 4x4 jadvalda 576 ta variant, 5x5 jadvalda 14400 variant;
ASOSIY ADABIYOTLAR
Misty E Vermaat, Susan L Sebok, Steven M Freund. Discovering Computers (C)2016 (2016 edition). Textbook.USA, 2016
Brian P. Hogan. HTML5 and CSS3 Level Up with Today's Web Technologies country. Tutorial. USA, 2013
M.Aripov., B.Begalov., U.Begimqulov., M.Mamarajabov. Axborot texnologiyalar, O’quv qo’llanma, T.: “Noshir”, 2009
Fedotova Ye.L. Informasionnыye texnologii i sistemы: Uchebnoye posobiya – Forum INFRA- M, 2013 g. -426 str.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent, “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
2. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 47 b.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 485 b.
4. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 103 b.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi PF-4947-sonli Farmoni. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 6-son, 70-modda
Informatika: O’quv qo’llanma. / B.B.Mo’minov. – Toshkent Tafakkur bo’stoni 2014 y. 344 bet
Dasturlash texnologiyalari.Darslik/ Sh.Nazirov, G.Ivanova, S.Gaynazarov - O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, Toshkent – 2014, 280-bet.
Informatika va axborot texnologiyalari. O’quv qo’llanma. /Z.Abdullayev, S.Mirzayev, G.Shodmonova, N.Shamsiddinov- Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, Toshkent-2012, 444-bet
Bezruchko V.T. Kompyuternыy praktikum po kursu «Informatika»: Uchebnoye posobiye. 3-ye izd., pererab. I dop. –M,: ID «FORUM»: INFRA-M, 2008.-368
N.X.Noraliyev, N.Qilichev Informatika. O’quv qo’llanma. – T.: ToshDAU nashr taxririyati, 2003. – 147 b.
Informatika: Praktikum po texnologii rabotы na kompyutere. / Pod red. V. Makarovoy. – 3-ye izd., pererab. – M.: FiS, 2004. – 256 s.
Programmirovaniye: prinsipы i praktika ispolzovaniya C++, ispr. izd. : Per. s
angl. — M. : OOO “I.D. Vilyams”, 2011. — 1248 s. : il. — Paral. tit. angl.
Informatika. Bazovыy kurs: Uchebnik. / Pod red. S.V. Simonovicha. SPb.: Piter, 2003. 622 s
T.X. Xolmatov. Informatika: OO’Yu talabalari uchun darslik. – T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2003. – 256 b.
S.S.Gulomov va boshqalar. Informatika va axborot texnologiyalari: OO’Yulari uchun darslik. – Toshkent.: 2010.
Internet saytlari
http://www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi hukumati portali.
http://www.ziyonet.uz – O’zbekiston axborot-ta’lim tarmog’i portali
http://www.ict.gov.uz – kompyuterlashtirishni rivojlantirish bo’yicha Vazirlar maxkamasining muvofiqlashtiruvchi Kengashi sayti
http://www.agro.uz – qishloq xo’jaligi vazirligi sayti
http://www.agroculture.com – qishloq xo’jaligi bo’yicha axborot resursi
18-LABORATORIYA MASHG’ULOTI
MAVZU: ELEKTRON XUKUMATNING ELEMENTLARI VA AMALDAGI LOIXALARI BO’YICHA TOPSHIRIQLARNI BAJARISH
1.1.O’ZBEKISTONDA AKTNING RIVOJLANISHXRONOLOGIYASI
1.2.ELEKTRON HUKUMAT TUSHUNCHASI VA UNING TA’RIFI
MANBA
|
TA’RIF
|
GARTNER GROUP
(Konsaltingvaanalitikasohasidagiyetakchikompaniya)
|
Elektronhukumat – budavlattashkilotlariningichkivatashqialoqalariningInternet, axborotvatelekommunikasiyaimkoniyatlariasosidagi, ko’rsatilayotganxizmatlarnimaqbullashtirishvadavlatboshqaruvidvaholiningishtirokinikuchaytirishmaqsadidagitransformasiyasi
|
HEEKS R.
(BuyukBritaniyaningManchestershahridagiuniversitetyetakchio’qituvchisi)
|
DavlattashkilotlarinfaoliyatiningsamaradorliginioshirishmaqsadidadavlatboshqaruvidaInternetvaaxborottexnologiyalariningqo’llanilishi, shuningdekinsonfaoliyatinikompyuterlashtirishnatijasidaxizmatko’rsatishmuddatlarinikeskinqisqartirish
|
HOLMES D. (MICROSOFT kompaniyasiningdavlatidoralaribilanishlashbo’limimutaxassisi)
|
Fuqarolargayo’naltirilgandavlatxizmatlariniyanadaarzonvaqulayusuldaInternetvaaxborottexnologiyalariniqo’llashorqaliko’rsatish
|
O’zbekistonRespublikasi “Elektronhukumatto’g’risida”giqonuni
|
Davlatorganlariningjismoniyvayuridikshaxslargaaxborot-kommunikasiyatexnologiyalariniqo’llashyo’libilandavlatxizmatlariko’rsatishgadoirfaoliyatini, shuningdekidoralararoelektronhamkorlikqilishnita’minlashgaqaratilgantashkiliy-huquqiychora-tadbirlarvatexnikvositalartizimi
|
1.3.ELEKTRONHUKUMATMAQSADLARI
1.4.ELEKTRON HUKUMAT DOIRASIDAGI O’ZARO HAMKORLIK
II.ELEKTRON HUKUMATNI JORIY ETISHNING AFZALLIKLARI
Aholivatadbirkorliksubyektlarigako’rsatiladigandavlatxizmatlarinioptimizasiyaqilish;
Fuqarolarningo’z-o’zigaxizmatko’rsatishimkoniyatlariniqo’llabquvvatlashvakengaytirish;
Fuqarolarningxabardormalakasinioshirishvakechayotgano’zgarishlardantezkorlikbilanvoqifqilish;
Davlatboshqaruvidabarchafuqarolarningishtiroketishinita’minlash;
Geografikjoylashuvomiliningta’siriniistisnoqilish
|
