2-rasm. Yuqori va quyi o’rinlardagi kompaniyalarning bozor kapitallashuvi.
Raqamli iqtisodiyotda platformaga asoslangan biznes katta ustunlikka ega. Ham
vositachi, ham infratuzilma sifatida ular onlayn harakatlar va platforma
foydalanuvchilari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar bilan bog‘liq barcha ma’lumotlarni yozib
olish va o‘chirish imkoniyatiga ega. Raqamli platformalarning o‘sishi ularning raqamli
ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish qobiliyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq, ammo
ularning qiziqishlari va xattiharakatlari daromad olish uchun ushbu ma’lumotlarni
qanday qilib tijoratlashtirayotganliklariga bog‘liq. Jug‘rofiy jihatdan, raqamli
iqtisodiyotning rivojlanishi juda notekis. Hozirgi vaqtda dunyo raqamli iqtisodiyotga
o‘tmagan va giperraqamli mamlakatlar o‘rtasidagi keskin farq bilan ajralib turadi.
Masalan, rivojlangan mamlakatlarda har besh kishidan to‘rttasi, kam rivojlangan
mamlakatlarda esa har besh kishidan bittasi Internetdan foydalanadi.
3-rasm. hududlar kesimida internet qamrovi
Raqamli iqtisodiyotning iqtisodiy jug‘rofiyasi Shimol va Janub o‘rtasidagi
an’anaviy farqni ko‘rsatmaydi. Uni rivojlangan va izchil rivojlanayotgan – AQSh va
Xitoy boshqarib kelmoqda. Masalan, ushbu ikki mamlakat blokchayn texnologiyalari
bilan bog‘liq barcha patentlarning 75 foizi, narsalar Interneti (internet of things -IoT)ga
sarflanadigan xarajatlarning 50 foizi va umumfoydalanishdagi bulutli texnologiyalar
dunyo bozorining 75 foizidan ortig‘ini tashkil etadi. Va, engajablanarlisi, ular
dunyodagi 70 ta eng yirik raqamli platformalar bozor kapitallashuv qiymatining 90
JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 5.57
www.jmbm.uz VOLUME 3, ISSUE 1 (May) ISSN: 2181-3000
Page 1/10
foizini tashkil etadi. Yevropaning ulushi 4 foiz, Afrika va Lotin Amerikasiniki esa atigi
1 foiz. Bu "super platforma"lar – Microsoft, undan keyin Apple, Amazon, Google,
Facebook, Tencent, Alibaba umumiy bozor qiymatining uchdan ikki qismini tashkil
qiladi.
Shunday qilib, ko‘plab raqamli texnologik ishlanmalarda dunyoning qolgan
qismi, ayniqsa Afrika va Lotin Amerikasi AQSh va Xitoydan ancha orqada qolmoqda.
Mavjud savdo friksiyalarining ayrimlari oxirgi texnologiyalar sohasida global
miqyosda hukmronlik qilishga intilishni aks ettiradi. Raqamli iqtisodiyot qiymati, u
bilan bog‘liq qiymatlarni yaratish va egallashda ayrim qiyinchiliklarga duch kelish
mumkin. Birinchidan, raqamli iqtisodiyotning umumqabul qilingan ta’rifi yo‘q.
Ikkinchidan, rivojlanayotgan mamlakatlarda uning asosiy tarkibiy qismlari va
o‘lchamlari to‘g‘risida ishonchli statistika yo‘q.
Vaziyatni yaxshilash bo‘yicha bir nechta tashabbuslar amalga oshirilayotgan
bo‘lsada, ular yetarli emas va raqamli iqtisodiyotning tez sur’atlar bilan rivojlanishiga
qarshilik qilmoqda. Raqamli iqtisodiyot o‘lchamlari dunyo yalpi ichki mahsulotining
4,5 foizidan 15,5 foizigacha o‘zgardi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
(AKT) sohasida qo‘shilgan qiymatga kelsak, AQSh va Xitoy birgalikda dunyo
YaIMning qariyb 40 foizini tashkil qiladi.
Yalpi ichki mahsulotda ushbu tarmoq ulushi Xitoyning Tayvan provinsiyasi,
Irlandiya va Malayziyada eng yuqori hisoblanadi. AKT sohasida kompyuter xizmatlari
eng katta tarkibiy qism bo‘lib, qo‘shilgan qiymatning 40 foizini tashkil etadi.
Butunjahon kompyuter xizmatlari sanoatida AQSh ustunlik qiladi; ushbu sohaning
sanoat qo‘shilgan qiymatidagi ulushi to‘qqizta yirik iqtisodiyotning jami ulushidan
katta. Bu borada Hindiston rivojlanayotgan davlatlar orasida eng katta ulushga ega.
Barcha mintaqalar bo‘yicha o‘sib boradigan yagona tarmoq bo‘lgan kompyuter
xizmatlari ushbu sohada bandlikning asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
AKT ishlab chiqarishda qo‘shilgan qiymat Sharqiy Osiyoda yuqori darajada
to‘plangan (Xitoy boshchiligida) va rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ushbu
sektordan qiymat olish imkoniyati cheklangan bo‘lishi mumkin. So‘nggi o‘n yillikda,
raqamli ravishda yetkazib berilishi mumkin bo‘lgan AKT xizmati va xizmatlarining
global eksporti umumiy xizmatlar eksportiga nisbatan ancha tez o‘sdi, bu dunyo
iqtisodiyotining tobora rivojlanib borayotganligini aks ettiradi.
Raqamli ravishda yetkazib beriladigan xizmatlar eksporti 2018-yilda 2,9 trln
AQSh dollar (2008-yilda 1,8 trln. AQSh dollar) yoki global xizmatlar eksportining 50
foizini tashkil etdi. Kam rivojlangan mamlakatlarda bunday xizmatlar umumiy
xizmatlar eksportining qariyb 16 foizini tashkil etdi va 2005-yildan 2018-yilgacha ular
uch baravar ko‘paydi. Raqamli platformalar dunyo iqtisodiyotida tobora muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Bozor kapitallashuvi 100 million AQSh dollaridan oshgan
platforma kompaniyalarining umumiy qiymati 2017-yilda 7 trln dollardan oshiqroq
baholandi – bu 2015-yilga nisbatan 67 foizga yuqori. Ba’zi global raqamli platformalar
ma’lum sohalarda juda kuchli bozor pozitsiyalariga erishdilar. Masalan, Alphabet
(Google) Internetda qidirish bozorining 90foiziga egadir. Facebook global ijtimoiy
media bozorining uchdan ikki qismini tashkil qiladi va dunyo iqtisodiyotining 90
JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 5.57
www.jmbm.uz VOLUME 3, ISSUE 1 (May) ISSN: 2181-3000
Page 1/11
foizidan ortig‘ida eng yaxshi ijtimoiy media platformasi hisoblanadi. Amazon
dunyodagi onlayn chakana savdo faoliyatining qariyb 40 foiz ulushiga ega va uning
Amazon Web Services global bulut infratuzilmasi xizmatlari bozoridagi ulushi ham
shuncha ulushni tashkil etadi.
Xitoyda
WeChat
(Tencentga
tegishli)
bir
milliarddan
ortiq
faol
foydalanuvchilarga ega va Alipay (Alibaba) bilan birgalikda uning to‘lov yechimi
deyarli butun Xitoy bozorini mobil to‘lovlar uchun egallab oldi. Shu bilan birga,
Alibaba Xitoy elektron tijorat bozorining qariyb 60 foiziga ega. Ushbu raqamli
gigantlarning dominantlikka tezda ko‘tarilishini tushuntirishga bir nechta omillar
yordam beradi: - tarmoq effekti bilan bog‘liq (ya’ni, platformada qancha ko‘p
foydalanuvchilar bo‘lsa, bu hamma uchun qadrli bo‘ladi); -platformalarni
ma’lumotlarni to‘plash, boshqarish va tahlil qilish qobiliyati tarmoq effekti singari,
ko‘proq foydalanuvchilar ko‘proq ma’lumotni anglatadi va ko‘proq ma’lumotlar
potensial raqiblarni ortda qoldirib, birinchi darajadagi afzalliklar va katta
kapitallashtirish qobiliyatini anglatadi; - platforma tortishishni boshlagan va turli xil
integratsiyalangan xizmatlarni taklif qila boshlaganidan so‘ng, muqobil xizmat
ko‘rsatuvchi provayderga o‘tishda foydalanuvchilar uchun xarajatlar o‘sishni
boshlaydi.
Global raqamli platformalar potensial raqobatchilarni jalb qilish va qo‘shimcha
mahsulotlar yoki xizmatlarni kengaytirish orqali raqobatdosh pozitsiyalarini
mustahkamlash uchun choralar ko‘rdi. Raqamli platformalar tomonidan Microsoftning
LinkedInni egallashi va Facebookning WhatsAppni sotib olishidir. Alphabet (Google)
va Microsoft tegishli ravishda Motorola va Nokia kompaniyalarini sotib olib,
telekommunikatsiya uskunalariga sarmoya kiritdilar. Yirik platformalar, shuningdek,
chakana savdo, reklama va marketing sanoatida hamda noturar ko‘chmas mulk
sohalarida boshqa yirik xaridlarni amalga oshirdi. Raqamli iqtisodiyot ishlashi uchun
siyosat ko‘plab mamlakatlarning birgalikdagi harakatlariga bog‘liq. Bu mavjud
siyosat, qonunlar va me’yoriy hujjatlarni moslashtirish, ko‘plab sohalarda yangilarini
qabul qilishni talab qiladigan katta vazifadir. Ko‘plab mamlakatlar uchun raqamli
iqtisodiyot va uning uzoq muddatli oqibatlari mavxum bo‘lib qolmoqda. Ayrim
muammolar milliy siyosat va strategiyalar orqali hal qilinishi mumkin bo‘lsada,
raqamli iqtisodiyotning global tabiati ko‘proq darajadagi muloqot, konsensus va
xalqaro miqyosda siyosat olib borishni talab qiladi.
Ma’lumotlar maxfiyligi va ma’lumotlar xavfsizligi alohida e’tibor talab qiladi.
Shaxsiy ma’lumotlar o‘g‘irlanishiga qarshi kurashish, shaxsiy ma’lumotlarning
qanday to‘planishi, ishlatilishi, uzatilishi yoki olib tashlanishi bo‘yicha qoidalar
o‘rnatilishi va raqamli iqtisodiyotga asoslangan biznes modellari butun jamiyatga
daromad keltirishi uchun qonun va qoidalar zarur. 2018-yil may oyida kuchga kirgan
Yevropa Ittifoqining “Ma’lumotni himoyalashning umumiy qoidalari” (General Data
Protection Regulation) bugungi kunda global ahamiyatga ega ma’lumotlarni himoya
qilishning keng qamrovli yondashuvidir. Raqamlashtirish turli mamlakatlarga har xil
ta’sir qiladi va individual hukumatlar turli xil qonuniy davlat siyosatining maqsadlarini
bajarish uchun raqamli iqtisodiyotni tartibga solish uchun siyosiy maydonni talab
JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 5.57
www.jmbm.uz VOLUME 3, ISSUE 1 (May) ISSN: 2181-3000
Page 1/12
qiladi. Raqamli ma’lumotlarga ishlov berish va tartibgasolish murakkab, chunki ular
inson huquqlari, savdo, iqtisodiy qiymatni yaratish va egallash, huquqni muhofaza
qilish va milliy xavfsizlikka tegishli. Ushbu turli o‘lchovlarni hisobga oladigan
siyosatni shakllantirish qiyin, ammo shunga qaramay zarurdir. Bundan tashqari,
daromadlarning samarali taqsimlanishi va raqamli uzilishlar bilan kurashish ko‘proq
ijtimoiy himoya choralarini va ishchilarni qutqarish uchun harakatlarni talab qiladi.
|
