Muhokamalar va natijalar. Maqsadli tashkil qilinadigan mashg‘ulotlarda talabalar internet, ilmiy-
ommabop filmlar, ilmiy jurnallar, ilm-fan yangiliklari va ajoyib kashfiyotlar bilan tanishishlari ularda ilmiy
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
127
tadqiqotchilik faoliyatiga yo‘nalishlari uchun asos bo‘ladi. Talabalarni birinchi navbatda dalillar bilan
tanishtirish maqsadga muvofiq. Ilmiy dalilning asosi nimada, u yoki bu kashfiyot, muvaffaqiyatning
mohiyati nimada va uni qanday yo‘l bilan amalaga oshirish lozimligi ham juda muhim sanaladi. Buni
talabalar onggiga, albatta, ularga tushunarli tarzda va tegishli shaklda yetkazish katta ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi kunda talabalarni “bilim xazinasiga dalillarni yig‘ishga” o‘rgatishning o‘zi yetarli emas. Hayot
talabalaridan ma’lum hodisa va jarayonlarning mohiyatini payqashni, ularni tushuntirishga harakat qilishni,
ular orasidagi aloqalarni topishni o‘rganishni talab qiladi. Talabadan nafaqat o‘rgatilgan bilimni o‘zlashtirish,
balki o‘zi mustaqil izlanib o‘rganilgan bilimlarni amalda qo‘llashni ham bilish talab qilinadi. Buning uchun
ta’lim jarayonini axborotlashtirish, ijtimoiylashtirish va integratsiyalashtirish kerak bo‘ladi.
Bugungi kunda pedagogik ta’lim yo‘nalishi talabalarini ilmiy –tadqiqotchilik faoliyatiga yo‘naltirish
uchun zamonaviy yondoshuvlar asosida ta’lim texnologiyalarini ta’lim jarayoniga tadbiq qilish davr talabi
hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda XXI asrda ta’limning barcha bosqichlarida ta’lim
oluvchilarni faollashtirishda, turli faoliyatda muloqotda, kognitiv tadqiqot faoliyatida, dizayn va hokazolarda
tashabbus va mustaqillik ko‘rsatishlarida STEAM ta’limi texnologiyalari muhim hisoblanadi.
“STEAM - ta’lim” (Science - tabiiy fanlar, Technology - texnologiyalar, Engineering - texnik
ijodkorlik, Art - san’at va ijod, Mathematics - matematika) yondashuvi ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil
etishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.[2]
“STEAM ta’limi” atamasi fan, texnologiya, muhandislik, san’at va matematika sohalarida o‘qitish va
o‘rganishni anglatadi. U odatda maktabgacha ta’limdan doktorlik bosqichigacha bo‘lgan barcha
jarayonlardagi ta’lim faoliyatini o‘z ichiga oladi.
STEAM taʼlimi amaliy mashgʻulotlar yordamida ilmiy-texnik bilimlarni real hayotda qoʻllash
tushuniladi.
STEAM ta’limi tahsil oluvchilarga tajriba o‘tkazish, modellar yaratish, mustaqil ravishda ijod qilish,
o‘z g‘oyalarini amaliy sinab ko‘rish va yakuniy mahsulotni yaratishga imkon beradi.
L.I. Suvonovaning “Bitiruvchilаrning pedаgogik texnikаsini STEAM texnologiyalаri аsosidа
rivojlаntirish” nomli avtoreferatida STEAM texnologiyalari asosidagi bitiruvchilarni kasbiy faoliyatga
yo‘llash bosqichlari quyidagicha ko‘rsatib o‘tilgan: 1) motivatsion-maqsadli: o‘z kasbiy faoliyatida STEAM
texnologiyalaridan foydalanishning ahamiyati va zaruriyatini anglab yetadi. Bunda ta’lim va rivojlanishning
trayektoriyasi namoyon bo‘ladi; 2) mazmunli-faoliyat: STEAM texnologiyalaridan foydalanishning
mazmunida ifodalanadi va o‘quv materiallari bankini yaratish imkoniyati kengayadi; 3) natijaviy-refleksiv:
yuqori sifatli pedagogik texnikaning shakllanishidagi STEAM texnologiyasi dinamikasi kuzatiladi va bilish
faoliyatini samarali tashkil etish imkoniyati kengayadi. [3.12-b]
Hozirgi vaqtda “aql” va “intellektual qobiliyatlar” atamalarining turli xil talqinlari mavjud. Aql eng
keng tarqalgan tushuncha hisoblanadi va “Idrok jarayonini amalga oshirish va muammolarni samarali hal
qilish qobiliyati, maqsadga erishish uchun o‘z harakatlarini rejalashtirish, tashkil etish va nazorat qilish
qobiliyati” kabilarni nazarda tutadi.
Aql va intellektual qobiliyatni tushunish uchun zarur bo‘lgan yangi va chuqur bilimga ega bo‘lishda
narsani tushunish; mavjud tajribadan foydalanish qobiliyati va asosiyni ikkilamchidan ajratish; izchillik,
tanqidiylik, kenglik va ijodiy fikrlash qobiliyati; qonunlarni umumlashtirish, mavhumlash va topish
qobiliyati, o‘rganish qobiliyati kabilar nazarda tutiladi.
Zamonaviy yondoshuvlar asosida ta’lim texnologiyalarni ta’lim jarayoniga tadbiq qilish orqali
talabalarda tadqiqotchilik faoliyatiga o‘rgatishda asosan quyidagilarga amal qilish maqsadga muvofiq:
- talabalarni o‘quv dasturidan tashqari bo‘lgan yangi bilim olishga qiziqtirish;
- ijodkorlik va kashfiyot yaratishni o‘ziga xos tomonlarini o‘rgatish;
- talabalarning yangi bilimlarni egallashlariga erishish;
- ularning me’yoriy hujjatlar (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, tegishli qonunlar, har bir fan
bo‘yicha yaratilgan kontseptsiya, davlat ta’lim standartlari va h.k.) o‘quv adabiyotlari, badiiy-ilmiy asarlar,
amaliy materiallar, statistik ma’lumotlardan foydalanishga o‘rgatish;
- zamonaviy axborot-kommunikatsion texnologiyalaridan foydalanish, asosiy kompyuter dasturlari
bilan ishlash layoqatlarini tarkib toptirish hamda internet axborot tizimidan foydalanishga o‘rgatish;
- yig‘ilishlarda yaratayotgan ilmiy maqolalari bilan chiqish (taqdimot) qilish, o‘z fikrini bildirish,
boshqalarga o‘z fikrini yetkaza bilish va uqtira olish, fikrlarini asoslash, o‘z fikrlarini auditoriya bilan
o‘rtoqlashishga o‘rgatish.
STEAM yondashuvi an’anaviydan tubdan farq qilishini ko‘rishimiz mumkin, natijada talabalar
quyidagi amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar:
- talabalar o‘z-o‘zini tayyorlashga ko‘proq vaqt ajratadilar, muammolarni topishni va ularni mustaqil
ravishda hal qilishni o‘rganadilar.
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
128
- talabalar o‘zlarining muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz ta’lim tajribalarini bir-birlari bilan baham
ko‘rishadi, loyihalar ustida birgalikda ishlashadi yoki muayyan muammolarni hal qilishadi.
- Guruh talabalari yangi ko‘nikma va bilimlar yordamida o‘quv muammolarini hal qilish orqali bir-
birlariga yordam berishadi va bir-birlarini qo‘llab-quvvatlaydilar.
Н.С. Сологуб, Е.Я. Аршанский o‘zlarining “STEAM-компетентность как интегративное
качество современного педагога” nomli maqolasida STEAM yondashuvini ta’lim maydoniga kiritishda
uning muvaffaqiyat darajasi bevosita o‘qituvchiga bog‘liq ekanligi bunga sabab o‘qituvchining STEAM
ta’limi nima ekanligini tushunish darajasi, STEAM fanlarini integratsiyalash usullari, faoliyatda faqat o‘z
fanini o‘qitish bilan cheklanmagan holda fanlararo aloqalarni amalga oshirishga qodir bo‘lishi, ijtimoiy-
madaniy makon kontekstida kasbiy bilimlarning muhimligi va XXI asr kompetentsiyalarini rivojlantirish
zarurligini tushunadigan mutaxassis talabalarga ta’lim berishi kerakligi haqida so‘z yuritilgan. [4.60-b]
STEAM ta’limi yondashuvi yangi g‘oyalarni yaratish qobiliyati, o‘z-o‘zini tayyorlash ko‘nikmalari,
dalillar keltirish, jamoada ishlash, xatolarni doimiy ravishda tuzatish va o‘quv muammolarini hal qilish
kabilarga asoslanadi.
STEAM ta’limi yondashuvi bizning ta’limda ilmiylikka asoslanish jaraoyiniga bo‘lgan qarashimizni
o‘zgartiradi. Amaliy qobiliyatlarga e’tibor qaratgan holda, talabalar iroda, ijodkorlik, moslashuvchanlikni
rivojlantiradilar va boshqalar bilan hamkorlik qilishni o‘rganadilar.
STEM ta’limi - bu talabalarning ko‘nikmalarini oshirishning yangi bosqichiga chiqish imkonini
beruvchi innovatsion metodologiya. Uning yordamida biz iqtisodiy mustaqil va raqobatbardosh ilg‘or kadrlar
bazasini shakllantiramiz.
STEM ta’limining afzalliklari:
- Mavzu bo‘yicha emas, balki mavzular bo‘yicha integratsiyalashgan tarzda o‘rganishni tashkil qilish.
- Ilmiy-texnik bilimlarni hayotda qo‘llash.
- Tanqidiy fikrlash va muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish.
- O‘ziga ishonchni shakllantirish.
- Faol muloqot va jamoada ishlash.
- Loyihalarga ijodiy va innovatsion yondashuvlar.
- Erta professional orientatsiya.
- Talabalarni hayotning texnologik yangiliklariga tayyorlash.[5. 45-b]
STEAM XXI asrning innovatsion texnologiyalariga asoslangan yangi ta’lim tizimi hozirda turli
darajalarda faol muhokama qilinayotgan alohida soha hisoblanadi. Qarashlarning mohiyati shundan iboratki:
sanoat davrida savodxonlikni belgilovchi asosiy ko‘nikmalar o‘qish, yozish va arifmetika bo‘lgan bo‘lsa,
XXI asrda asosiy e’tibor tanqidiy fikrlash qobiliyatiga, o‘zaro muloqot qilish va muloqot qilish qobiliyatiga,
biznesga ijodiy yondashishga qaratilmoqda. Shunday qilib, kelajakning asosiy ko‘nikmalari shakllantirildi va
ular quyidagicha:
• Aloqa
• Hamkorlik
• Tanqidiy fikrlash
• Ijodkorlik
Bu ko‘nikmalarni faqat laboratoriyalarda yoki ma’lum matematik algoritmlarni bilish orqali olish
yetarli bo‘lmaydi, mutaxassislar STEAM fanlarini tez-tez o‘rganishlari lozim.
STEAM o‘quv dasturi STEM ta’limiga ijodkorlik g‘oyasini kiritadi. Bugungi dunyoda qutidan
tashqarida o‘ylash qobiliyati juda qimmatli hisoblanadi. Innovatsiyalar doimiy o‘zgarishlarni yaratish
potentsialiga ega bo‘lgan yangi mahsulotlar, yangi jarayonlar va g‘oyalarga olib keladi.
Aytish joizki, STEAM kompetentsiyasining asoslari o‘qituvchining professional standarti doirasida
qo‘yilgan. Oliy ta’limning ta’lim standartida mutaxassisning quyidagi akademik kompetentsiyalari ro‘yxati
keltirilgan:
− asosiy ilmiy-nazariy bilimlarni nazariy va amaliy masalalarni yechishda qo‘llay bilish;
− tadqiqotchilik ko‘nikmalariga ega bo‘lish;
− yangi g‘oyalar yarata olish (ijodkorlikka ega bo‘lish);
− muammolarni hal qilishda fanlararo yondashuvga ega bo‘lish;
− o‘quv va ilmiy-tadqiqot faoliyatini amalga oshira olish;
− texnik qurilmalardan foydalanish, axborotni boshqarish va kompyuterda ishlash bilan bog‘liq
ko‘nikmalarga ega bo‘lishi;
− hayot davomida o‘rganish, o‘z mahoratini oshirish va h.k.
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
129
AQShning tabiiy fanlar bo‘yicha ta’lim standartida (A Framework for K-12 Science Education) [6]
STEAM yondashuvi kontekstida talabalar tomonidan talab qilinadigan asosiy kompetentsiyalarni
quyidagicha ko‘rsatish mumkin:
− savollar berish va muammolarni aniqlash;
− modellarni ishlab chiqish va ulardan foydalanish;
− rejalashtirish va tadqiqot;
− ma’lumotlarni tahlil qilish va izohlash;
− hisoblash masalalarini yechishda matematikani qo‘llash;
− mantiqiy dalillar keltirish va yechimlar ishlab chiqish;
− dalillardan foydalanish;
− axborot sifati va uning uzatilishini baholash.
STEAM ta’limi talabalarning individual rivojlanishiga ham, inson kapitali sifatini oshirishga ham
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, STEM ta’limini erta joriy etish talabalarni tanqidiy,ijodiy fikrlashga
undaydi. Bu o‘quvchilarning o‘zlari muammolarga ijodiy yechim izlashni o‘rganishlariga hissa qo‘shadi.
Ushbu ijodiy va innovatsion ko‘nikmalar potentsial ish beruvchilar tomonidan qo‘yiladigan talablarga javob
beradi.
Bir guruh tadqiqotchi olimlar tomonidan yozilgan “Defining STEAM Approaches for Higher
Education” nomli maqolaning baholash asoslarini yaratish qismida “Yangi metodologiyalarni ishlab chiqish
bilan bir qatorda STEAM fanlari boʻyicha fanlararo hamkorlik samaradorligini baholash uchun baholash
vositalarini yaratish ham mavjud. Bular STEAM say-harakatlaridan kelib chiqadigan noan’anaviy
yondashuvlar va usullarning ahamiyatini aniqlashga, ularning samaradorligini baholashga va o‘quv
dasturlarini loyihalash, ishtirok etish va siyosat doirasini kengaytirishga yordam berishi haqida so‘z boradi
va quyidagilar keltirib o‘tiladi:
• Loyiha orqali yaratilgan yangi usullarni baholash va kengroq tarqatish va amalga oshirish uchun
baholash vositalarini ishlab chiqish.
• Talabalarga o‘zlarining STEAM kompetentsiyalarini yaxshiroq tushunish va joylashtirish va
STEAM tashabbuslarida ishtirok etishning afzalliklarini o‘rganish imkonini beruvchi o‘z-o‘zini baholash
vositasini ishlab chiqish.
• Loyiha doirasida yaratilgan STEAM ta’riflari va malakalaridan foydalangan holda hamkorlikni,
hamkorlik usullarini va natijada olingan natijalarni baholash uchun butun loyihani darajali baholash.
Birgalikda uchta maqsad - STEAM qo‘llanmasi, yangi usullar va baholash asoslari - Oliy ta’limda
STEAM ning joriy holati va amaliyotini har tomonlama tanqidiy baholashni ta’minlash, shuningdek, sohani
kengaytirish imkonini beradigan va yaratadigan amaliy vositalar to‘plamini taqdim etishga qaratilgan” ligi
ta’kidlanadi.[7. 5-b]
Oliy taʼlimda talabalar, oʻqituvchilar va tadqiqotchilarning “uy intizomi”, bilim bazasi va
tarbiyalangan qobiliyatlari bilan bogʻliq mavjud shaxsiyatlariga eʼtiroz bildirishi mumkin. STEAM turli
bo‘shliqlarni, ko‘nikmalar va malakalarni shakllantirishga imkon beradi va rivojlantiradi; lekin bu rassomlar
olim bo‘lishlari kerak, olimlar esa rassom bo‘lishlari kerak degani emas. Biroq, “STEAM tizimi va yoki
universitet STEAM madaniyati qanday ko‘rinishga ega?” va “Uni oliy ta’lim muassasasida qanday
tashkillashtirish kerak?” degan savollarni o‘rganish maqsadga muvofiqdir.
“Defining STEAM Approaches for Higher Education” nomli maqolada hamkorlar STEAM ishlarining
asosiy xususiyatlari, asosiy jihatlari va tushunchalarini yetti toifada o‘rganadilar. Ulardan tanqidiy fikrlash
oliy ta’limda STEAM yondashuvining eng ko‘p aniqlangan sifati ekanligi ko‘zga tashlanadi. Biroq, tanqidiy
fikrlashning o‘zi yetarli bo‘lgan asosiy qobiliyat deb hisoblanmaydi. Aksincha, olimlarning munozaralarida
asosiy paradigma(lar)ga sifatlar uyg‘unligi va e‘tibor muhimligi ko‘rsatiladi. O‘rganilgan xususiyatlardan
birgalikda foydalanish orqali STEAM qiymat, yangi istiqbollar va yangi fikrlash qo‘shadigan (aqliy,
jismoniy, ijodiy) makon yaratadi. Tadqiqotchilar STEAM ta’rifi uchun quyidagi ko‘rinishni qabul qiladilar.
STEAMda oliy taʼlim yondashuvi quyidagilarni oʻz ichiga oladi:
• San’at va fanlarni teng asosga qo‘yadigan madaniyat (yoki madaniyatlar);
• jarayonga asoslangan, talabalarga yo‘naltirilgan, yaxlit va noaniq yakuniy natijalar bilan qulay
bo‘lish bilan birga muvaffaqiyatsizlikka ruxsat beruvchi paradigma doirasida ishlash;
• hamkorlik, xilma-xillik va xavfsiz joylar orqali yetkazib berish;
• tubdan ochiqlik, moslashuvchanlik, mulohaza yuritish, tajriba va qiziquvchanlik ongini
shakllantirish;
• o‘rganish, hamkorlikni rivojlantirishga yordam beradigan fazilatlarni shakllantirish;
• baholash usullarini hisobga olgan holda yangilik yaratish va yaratishga urg‘u beradigan amaliyotlarni
qo‘llab-quvvatlash;
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
130
• tanqidiy fikrlash, ijodkorlik va muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish, shu bilan birga ularni
yechimlarni ishlab chiqarishda qanday qo‘llash mumkinligini o‘rganish.[7.11-b]
Oliy ta’limda innovatsion ta’lim texnologiyalari deganda ta’limda fanning zamonaviy yutuqlari va
axborot texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan usullar tushuniladi. Ular o‘quvchilarning ijodkorligi va
mustaqilligini rivojlantirish orqali o‘qitish sifatini oshirishga qaratilgan. Ular onlayn ta’lim olish imkonini
beradi; talabalarning o‘rganilayotgan fanga qiziqishini oshirish; o‘qishni kundalik hayot amaliyotiga
yaqinlashtirish (samarali muloqot ko‘nikmalarini rivojlantirish, tez o‘zgaruvchan turmush sharoitlariga
moslashish, psixologik stressga chidamliligini oshirish, nizolarni hal qilish ko‘nikmalarini o‘rgatish va
boshqalar); yangi ilmiy bilimlarni olish usullarini ishlab chiqadi.
|
