“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
214
muammo
biz uchun yangi emas, u doimo mavjud bo‘lgan. Biroq hozirgi davrda bu kabi o‘zaro ta’sirlar,
inson jamiyatning atrof-muhit bilan o‘zaro keskin ta’sirining ekologik muammosi eng dolzarb masalalardan
biridir.
Jamiyatda inson va tabiatning o‘zaro ta’siri ekologik madaniyatni bilish va uning qonun-qoidalariga
rioya qilishni talab etadi. Bugungi kunga kelib ekologik madaniyatni ongli va maqsadli rivojlantirish taqozo
etilib kelinmoqda. Bu butun ta’lim jarayonini to‘g‘ri yo‘lga qo‘ygan holda, unda ekologik ta’limning rolini
oshirmasdan qolishi mumkin emas. Chunki ekologik madaniyat tarbiyalashning asosi bo‘lib xizmat qiladi
deya qo‘rqmasdan ta’kidlay olamiz. V.A.Suxamlinskiy aytganidek: “tabiatni inson tushungandagina tabiat
uning tarbiya manbasi bo‘lib qoladi”[1]. Ushbu olimning fikri ham ta’kidlaydiki bolalarga ilk yoshdan
boshlab tabiat haqida tushuncha paydo qilish, uni asrab-avaylashni o‘rgatish, ekologik madaniyatni bolalarga
singdirishimiz zarur. Inson tabiatga o‘zini, o‘rab turgan muhitga nisbatan bo‘lgan o‘z
munosabatini
o‘zgartirishi, tabiat qonunlarini bilishi, o‘rganishi va ularning asosida o‘z hayotini rivojlantirishi shart, shu
sababdan tabiat qonunlariga mos keladigan hayot yo‘llari ishlab chiqilishi kerak. Bu chora tadbirlar ishlab
chiqilmagan holda hayot davom etsa inson va jamiyat katta tabiiy ofatlarning kelib chiqishiga sababchi
bo‘ladi. Ekologik ta’lim asosida shakllanuvchi ekologik madaniyat dunyoni yaxlit tushunishni, biosferaning
noyob xususiyatlarini, undagi odamning hukmron mavqeini bilishga asoslangan turli xil inson faoliyati
sintezini aks ettiradi.
Shuningdek, Ekolgik ta'lim va tarbiya - bu insonni tabiatga qadam qo’ygan vaqtdan
boshlab, butun hayoti davomida tabiatdan ongli ravishda foydalanishga, psixologik, axloq-odob yuzasidan
xalqimizning tabiatga hurmat va e’tibor bilan
qaraydigan urf-odatlarini, udumlarini tarbiyalash, tabiiy
boyliklarni ko'paytirish, bog‘-u-rog‘lar, gulzorlar tashkil qilishga undashdan, uning qalbida yaxshi xislatlar
uyg’otishdan iboratdir[2]
Zardushtiylik dinining asosiy manbasi hisoblangan “Avesto”da yer, suv, havoni bulg‘ash, ifloslantirish
og‘ir gunoh sanalgan. Bunday ibratli tasdiqlash bugungi avlodlarni ham tabiatga,
atrof-muhitga aslo
vaxshiyona munosabatda bo‘lmaslikka chorlaydi [3].Shunindek zardushtiylik dini ham insonlarga tabiatni
asrab-avaylash suvni isrof bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik, suv ariqlarini toza saqlash va ularga turli xil axlat va
shu kabi narsalarni tashlamaslikka da’vat etgan. Bu kabi bizga tarixdan kelayotgan manbalar anchagina
bisyor. Bunday manbalarga biz olim va mutaffakirlarning asarlari va fikrlarini, hayotiy tajribalarini
aytishimiz mumkin. Masalan, sharq allomalaridan Abu rayhon Beruniy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Al-
Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino kabi buyuk mutafakkirlar o‘z asarlarida tabiatni muhofaza
qilish, uni asrab-avaylash va bu ishlar amalga oshirilmasa qanday oqibatlarga
olib kelishi haqida
ma’lumotlar berib o‘tganlar. Ekologiya, ekologik madaniyat uni shakllantirish bo‘yicha nafaqat sharq
mutaffakkirlari balki, g‘arb olimlari ham keng qamrovli ishlar olib borishgan va tajribalari va
o‘rganganlarining hosilasi bo‘lgan bilimlarini bizga madaniy yodgorlik sifatida qoldirishgan. Masalan
maktabgacha pedagogika sohasida ko‘plab
ishlar olib brogan, Chexiyalik mashhur pedagog Yan Amos
.
Komenskiy bashariyat tarixidan demokratik pedagogikaning asoschisi sifatida o‘rin olganini bilamiz. Olim
o‘zining ongli hayotini va amaliy pedagogik faoliyatini, yaratgan ilmiy asarlarini bolalarni o‘qitish va
tarbiyalashdek oliyjanob ishga bag‘ishlagan. U shunday fikrlaydi-“ inson tabiatning eng go‘zal mavjudotidir.
Inson tabiatga ergashib, hamma narsani bilib olishi mumkin”. O‘zining “Buyuk didaktika”, “Tillar hamma
fanlarning ochiq eshigi”, “Fizika”, “Falakiyot”, “Onalar maktabi”, “Tinchlik farishtasi” kabi asarlarida
o‘zining muhim pedagogik g‘oyalarini ifodalagan. Yan Amos Komenskiy maktablarning 4 turini yilning 4
fasliga o‘xshatgan. “Onalar maktabi” xushbo‘y o‘simliklar, g‘uncha va gullarga burkangan ajoyib bahorni
eslatadi. “Ona tili” maktabi yozga va ayrim erta pishgan mevalarga o‘xshaydi. “Gimnaziya”da dalalar, bog‘
va terakzorlardagi mo‘l hosilni yig‘ib, uni “aql xazinasi” ga joylayotgan kuz
faslini eslatadi va nihoyat,
“Akademiya” yig‘ilgan hosilni umr bo‘yi sarflashni mo‘ljallab taqsimlayotgan kishiga o‘xshatiladi. Yan
Amos Komenskiy “Onalar maktabi” da 18 ta fandan ma’lumot olishni tavsiya etgan. Uning fikricha olti
yashar bola:
- suv, yer, havo, olov, yomg‘ir, qor, muz, tosh, temir, daraxt, o‘t, qush, baliq kabilarni;
-yorug‘lik va qorong‘ulikning farqini, osmon, quyosh, oy, yulduzlar haqidagi bilimlarni, ularning har
kuni chiqishi va botishi haqidagi tasavvurlarni;
- o‘zi yashayotgan joyning xususiyatiga muvofiq tog‘, vodiy, dala, daryo, qishloq, shahar nima
ekanligini bilishi kerakligini ilgari suradi. Yan Amos Komenskiy hamma narsani tabiatga bog‘lab
tushuntirgan. U o‘quvchilar diqqatini jalb etish uchun kitoblarning nomini qiziqarli nomlab,
mazmunini
to‘liq ifodalab bergan. Uning aytishicha, bu sohada mavjud narsalardan eng chiroylisi bog‘ning turli
manzaralaridan namuna olishdir. Masalan, nega endi 1- sinf uchun bitilgan kitobni “Gunafsha jo‘yagi”, 2-
sinf kitobini — “Atirgul tupi”, 3- sinf kitobini — “Istirohat bog‘i” va hokazo deb nomlash mumkin emas?
Yan Amos Komenskiy bolalarni tarbiyalashda tabiatning ahamiyatini o‘zining boshqa asarlarida ham ochib
bergan. Yuqorida ko‘rib tahlil qilib chiqqan fikrlarimiz bolalarni tabiat bilan tanishtirishda, ekologik tarbiya
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
215
berishda va ekologik madaniyatni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi va ulardan foydalanganimizda biz
ta’lim jarayonida samara va sifatga erishamiz.
Ekologik madaniyatni shakllantirishni yoshlikdan, aniqrog‘i maktabgacha yosh davridan ya’ni,
uzluksiz ta’lim tizimining asosiy dastlabki bo‘g‘ini bo‘lgan maktabgacha ta’lim pog‘onasidan
boshlash
maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunga kelib ta’limning turli sohalaridagi islohotlar ham aynan maktabgacha
ta’lim sohasidan boshlanmoqda. Sababi, maktabgacha yoshdagi bolalarni sog‘lom va barkamol shaxs sifatida
maktab ta’limiga tayyorlash muhim hisoblanadi. Bolalarni atrof-muhit bilan tanishtirish, ekologiya, ekologik
madaniyatga oid bilimlarni to‘g‘ri va sifatli bolalarga yetkazib berish, amalda uni bolalar qo‘llay olgan va
oladigan vaziyatdagina, ya’ni bolalarni ekologik madaniyat saviyasini oshira olganimizda biz inson va tabiat
oldidagi muammolarni bir qancha kamaytirishga olib keladi.
