Muhokama. Bo’lajak ofitserlarning kasbiy o’zaro munosabatlarining o’ziga xos xususiyatlariga
e’tibor berib, M.I.Dvoreskiy [2] ular muloqotining quyidagi umumiy xususiyatlarini belgilab beradi:
-rasmiy, jamoaviy va kundalik muloqot sohalarining o’zaro yaqin aloqasi va o’zaro ta’siri;
-har bir harbiy xizmatchining me’yorlari, muloqot tabiati va ushbu jamoada uzoq vaqt bo’lganligi
sababli harbiy jamoa a’zolarining individual xususiyatlari haqida to’liq xabardorligi.
A.G.Maklakov [3] armiya muhiti bilan bog’liq holda to’g’ridan-to’g’ri va bilvosita, shaxslararo va
ommaviy muloqotni ajratadi. Ommaviy va shaxslararo muloqot o’rtasidagi asosiy farqni tadqiq qilgan
A.G.Maklakov ular o’rtasida qarama-qarshi yo’nalish mavjudligini ko’radi. Ommaviy muloqot, shaxslararo
muloqotdan farqli ravishda “qabul qiluvchi” ga shaxs sifatida emas, balki “ijtimoiy tip” sifatida qarashi bilan
tavsiflanadi. A.G.Maklakovning fikricha, shaxslararo muloqot quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: rasmiy-
ishbilarmonlik, norasmiy-ishbilarmonlik va norasmiy-shaxsiy. Rasmiy ishbilarmonlik muloqoti me’yoriy
hujjatlar (umumiy harbiy nizomlar, qo’llanmalar, ko’rsatmalar va boshqalar) bilan tartibga solinadi va
muloqot sub’ektining roli va aniqligi bilan xarakterlanadi. Muloqotning predmeti, asosan, harbiy faoliyatning
mazmuni, uning boshqaruv, ma’muriy, ijtimoiy, psixologik, iqtisodiy va boshqa munosabatlari bilan bog’liq.
Norasmiy-ishbilarmonlik va norasmiy-shaxsiy muloqotda munosabat predmetini qat’iy tartibga solish
mavjud emas. U hozirda harbiy xizmatchilarni tashvishga solayotgan muammolarning deyarli butun
spektrini, shu jumladan kasbiy faoliyat doirasidan tashqariga chiqadigan masalalarni aks ettiradi.
Bo’lajak ofitser shaxsi bo’ysunuvchi rolida ham, rahbar rolida ham muloqot jarayoni keng ko’lamli
soyalarga ega: rasmiy va norasmiy, maxfiy va ochiq, bevosita va bilvosita, shaxslararo va ommaviy; ish
yuzasidan va shaxsiy vaqt davomida va boshqalar. Bundan tashqari, uning faoliyati juda aniq va bu o’ziga
xoslik uning kasbiy muloqotining xarakterli xususiyatlarida muhim rol o’ynaydi. Shu nuqtai nazardan
olganda, jamoat xavfsizligini ta’minlash bo’linmalari bo’lajak ofitser shaxsida muloqotchanlikni
rivojlanishida kommunikativ qobiliyatlar ahamiyatli hisoblanadi. Unga ko’ra, kommunikativ qobiliyat - bu
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
34
vaziyatga moslashish va og’zaki va og’zaki bo’lmagan muloqot vositalaridan foydalanish erkinligini
ta’minlaydigan ajralmas shaxsiy xususiyat bo’lib, boshqa insonning ruhiy holatini va shaxsiy qiyofasini
adekvat aks ettirish hamda xatti-harakatlarini adekvat baholash, ular asosida idrok etilgan shaxsning xulq-
atvor xususiyatlarini bashorat qilish qobiliyatidir.
Ko’pgina mualliflar boshliq va bo’ysunuvchi o’rtasidagi munosabatlar muammosiga doir ilmiy
izlanishlar olib borib, bu masala hozirgi kun harbiy tizim uchun muhim ekanligini ko’rsatib o’tadilar.
Xususan, V.P.Tonkix., Yu.G.Fokinlar tomonidan tavsiya qiladi: “boshliqning har qanday buyrug’i, garchi
ularda “buyruq qilaman” so’zi bo’lmasa ham, buyruq deb hisoblanishi kerak. Ba’zi hollarda, kichik
mas’uliyatga umid qilib, rahbar bu so’zni neytralroq so’z bilan almashtirishi mumkin” [4]. Bundan tashqari,
rahbarning tajribasiga qiziqish va hurmat o’zaro tushunish va nizolarsiz o’zaro munosabatlarni
mustahkamlashga yordam beradi.
Shuning bilan birga gorizontal, ya’ni rasmiy mavqega ko’ra, teng huquqlilik xususida fikr yuritilganda
ular asosan o’zaro hurmat, o’zaro ishonch, hamkorlik zarurligini tushunish, birgalikdagi faoliyat uchun sa’y-
harakatlarni birlashtirish kerakligini anglashga asoslanishini ta’kidlaymiz. Qoidaga ko’ra, ularning
ko’pchiligi yoshi, harbiy unvoni kattaroq bo’ladi va har biri bilan samarali munosabat o’rnatish uchun,
individual muloqot uslubini tanlash kerak.
Shunday qilib, jamoat xavfsizligini ta’minlash bo’linmalari bo’lajak ofitserining kasbiy malakasi
uning kommunikativ qobiliyati bilan uzviy bog’liq bo’lib, biz uni shaxsning vaziyatni baholashning ajralmas
qobiliyati deb tushuniladi. Ayniqsa, hal qilinayotgan kasbiy vazifa tizimida muloqot hamkori, o’zlarining
kommunikativ salohiyati va shunga muvofiq uni hal qilishning nizosiz usullarini hamda kommunikativ
o’zaro ta’sir qilish metodlarini tanlash sifatida ko’rsatiladi. Muloqotning tuzilish deganda uning yaxlitligi va
o’ziga xosligini ta’minlaydigan elementlar to’plami o’rtasidagi barqaror bog’lanishlar to’plami tushuniladi
[4]. Mazkur ta’rifdan kelib chiqqan holda, harbiy xizmatchilarning xizmat vazifasi jarayonidagi
munosabatining tuzilishi uning asosiy jihatlarini hisobga olgan holda maqsadga muvofiq: dinamik (muloqot
bosqichlari), funktsional va tezkor. Ushbu jihatlarni yagona modelda birlashtirish uning mazmunini
kommunikativ kompetentlik tarkibiga yanada ekstrapolyatsiya qilish imkonini beradi. Shunday qilib,
muloqot quyidagi bosqichlarni mantiqiy ketma-ketlikda birlashtirgan ma’lum bir tuzilishga ega:
a) kommunikativ vaziyatga kirish bosqichi (muloqot holatiga yo’naltirilganlik, suhbatdoshning
shaxsini idrok etish va baholash, muloqot mazmuni va vositalarini dasturlash, o’zaro ta’sirning sub’ekti -
sherigiga tomoni kengaytirish, ya’ni unga nisbatan ma’lum bir pozitsiyani egallash, munosabat hamkori);
b) muloqotni boshqarish bosqichi (o’zaro ma’lumot, nutq yoki aloqa harakatlari bilan almashish,
suhbatdoshning javoblarini idrok etish va baholash, fikr-mulohazalarni singdirish, yo’nalishlari, uslublarini,
munosabat usullarini qayta tiklash asosida muloqot samaradorligini kuzatish);
v) muloqotdan chiqish va uning samaradorligini baholash bosqichi [5].
Yuqorida ko’rsatilgandek, pedagogik tadqiqotlarda muloqot uslublarining turli tasniflari keltirilgan.
Bizning tahlilimiz uchun eng maqbul bo’lgan A.I.Goncharov tomonidan taklif etilgan bo’lajak ofitserlarda
muloqot uslublarini ta’kidlash uchun asos bo’lgan xususiyatlarning tasnifi [6]. Muallif tomonidan
muloqotning vaziyatli uslubini tavsiflash vositasi sifatida quyidagilarni taklif qiladi:
1) tanlangan ijtimoiy masofa (tantanali, ochiq, yopiq);
2) munosabatlarning jadalligi - muloqotchanlik (ekstrovert, ochiq, yopiq, introvert);
3) hissiy ohang - murojaatlarning valentligi (xushomadgo’y, nopok, xayrixoh, salbiy, tajovuzkor);
4) turli xil muloqot usullari - harakatchanlik (o’zgaruvchan, moslashuvchan, stereotipli);
5) hokimiyatning namoyon bo’lishi - hukmronlik: (hokimiyat, zolim, hukmron qaram, yumshoq);
6) emotsional-ixtiyoriy o’zini o’zi nazorat qilish (cheklangan, muvozanatli, beqaror);
7) fikrlardagi yetakchilik yo’nalishi (halqali, ishbilarmon, ma’nosiz).
8) nutqning funktsionalligi - ta’sir (nutqning giperfunktsionalligi, nutq funktsional, nutq ifodasiz) [6].
Ushbu belgilar empirik ko’rsatkichlarning tegishli farqlanishi va tipologiyasi bilan o’z sohasini
malakali mutaxassisi bo’lgan harbiy xizmatchilarning asosiy strategiyalarini (yordam, qarshi turish,
chekinish) va rolli aloqada (monolog, dialogik) tanlangan pozitsiyalarni aniqlashga imkon beradi. Muloqot
natijalarining dastlab belgilangan maqsadlarga muvofiqligi o’z imkoniyatlarini o’zini-o’zi baholashga
asoslangan intilishlar darajasini va ushbu maqsadlarga erishishga imkon beradigan mutaxassisning haqiqiy
ko’nikmalari va qobiliyatlarini o’zaro bog’lashining muhim mezoni hisoblanadi. Shuni ta’kidlash kerakki,
kundalik amaliyotda bu maqsadlar mutaxassisning alohida aks ettirish predmeti emas, aksincha, ular
ko’pincha umumiyligi va iyerarxik munosabatlarida amalga oshirilmasligi mumkin. Bundan tashqari,
muloqot maqsadlari va qo’shma kasbiy faoliyat maqsadlarini bir-biridan farqlash kerak. Ikkinchisining
yutug’i (yoki erishilmasligi) muloqot samaradorligiga bog’liq, ammo bu to’liq aniqlanmaydi.
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
35
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, tadqiqotmiz muammosi bo’lgan kommunikativ kompetentlik
tushunchasining mazmuniga to’xtalib o’tmoqchimiz.
O.M.Kazartsevaning fikrlariga ko’ra, kommunikativ kompetentlik tug’ma qobiliyat emas, balki
ijtimoiy va kommunikativ tajribani o’zlashtirish jarayonida shaxsda shakllanadigan qobiliyatdir.
Kommunikativ-ijtimoiy tajriba, birinchi navbatda, nutqning stilistik o’zgarishida ifodalangan kodlarni
almashtirish mexanizmini o’z ichiga oladi. Ushbu almashtirish muloqot ishtirokchilari o’rtasidagi rolli
munosabatlarining o’zgarishiga asoslanadi [7].
Xulosa. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda jamoat xavfsizligini ta’minlash bo‘linmalari bo‘lajak
ofitserlarida kommunikativ kompetentlikni rivojlantirishda quyidagi jihatlarga e’tibor qaratish maqsadga
muvofiqdir:
-muloqot jarayoniga kirishuvchilar o‘rtasida insonparvalik munosabatlarini yo‘lga qo‘yish va
emotsional muhitni barqarorlashtirishga shart-sharoit yaratish;
- jamoat xavfsizligini ta’minlash bo‘linmalari bo‘lajak ofitserlarida aholi bilan muloqot jarayonida
qulay pozitsiyani shakllantirishga doir kompleks tadbirlarni tashkil qilish;
- jamoat xavfsizligini ta’minlash bo‘linmalari bo‘lajak ofitserlarida muloqot xususiyatlari, maromi,
usullari, shakllariga doir axborotni egallashga qaratilgan maxsus mashg‘ulotlarni uyushtirish;
- jamoat xavfsizligini ta’minlash bo‘linmalari bo‘lajak ofitserlarida aholining turli qatlamlari bilan
samarali faoliyatlarini yo‘lga qo‘yish uchun shaxslararo munosabatlar va muloqot usullariga mo‘ljallangan
ishbilarmonlik o‘yinlari, psixodramma, psixologik treninglardan iborat uslubiy ko‘rsatmalar, o‘quv-metodik
qo‘llanmalarni yaratishni yo‘lga qo‘yishdan iborat.
|
