Key words. Cluster, cluster approach, educational technologies, verbal intelligence,
non-verbal intelligence.
Qahramon ESHQORAYEV,
Chirchiq davlat pedagogika universiteti katta o‘qituvchisi
INFORMATIKA O‘QITISH TEXNOLOGIYALARI VA
LOYIHALASH KURSINI KLASTERLI YONDASHUV ORQALI
O‘QITISH
M
amlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor vazifalaridan kelib chiqqan
holda, kadrlar tayyorlash mazmunini takomillashtirish, xalqaro standartlar
darajasiga mos oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash ta’limga texnologik
yondashuvni talab etadi. Bunda bevosita ta’lim jarayonini, oliy ta’limning o‘quv reja va
dasturlarini yangi pedagogik texnologiyalar va o‘qitish metodlarini keng joriy etish, ilmiy-
ta’lim jarayonini sifat jihatidan yangilash va zamonaviy tashkiliy shakllarni joriy etish
muhim ahamiyatga ega. Respublikamizni rivojlantirishning uzoq muddatli ssenariylarini
hisobga olgan holda innovatsiyalarni ishlab chiqish hamda davlat va jamiyat qurilishiga
joriy etish, shuningdek, jamiyat va davlat taraqqiyotini ta’minlovchi ilmiy tadqiqotlar
va ilg‘or texnologiyalarning ustuvor va istiqbolli yo‘nalishlarini rivojlantirishga zarurat
mavjud. Hozirgi vaqtda agrar soha mutaxassislarini tayyorlashda ta’limning zamonaviy
texnologiyalarini izchil joriy etish hayotiy zarurat bo‘lib qolmoqda.
Innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarning ishlab chiqishni tashkil etish,
ilmiy izlanishlar natijalarini targ‘ib qilish va amaliy foydalanish mexanizmlarini shakllantirishda
ta’lim texnologiyalarining o‘rni va salmog‘i yuqoriligini ta’kidlash lozim. Ilmiy salohiyatni
Annotatsiya
78
“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2022. № 6. www.xtjurnali.zn.uz
oshirish va samarali foydalanish, ularni rivojlantirishda fan va texnologiyalarning hissasini
oshirishga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalarini yanada takomillashtirishni taqozo etadi.
“Ta’lim jarayonida oliy ta’limning o‘quv reja va dasturlarini yangi pedagogik texnologi-
yalari, o‘qitishning innovatsion metodlarini keng joriy etish...” zarurligi ta’kidlanadi. Bu
esa ilmiy-ta’lim jarayonini sifat jihatidan yangilash va zamonaviy ta’lim texnologiyalarini
joriy etish asosida yanada takomillashtirishga olib keladi.
Bugungi kunda innovatsion pedagogik jarayonlar ta’lim muassasasi o‘quv faoliyatin-
ing muhim komponentlaridan biriga aylanib bormoqda. Chunki innovatsion pedagogik
jarayonlar ta’lim xizmatlari bozorida nafaqat u yoki bu ta’lim muassasasining raqobat-
bardosh bo‘lishiga asos yaratadi, balki, o‘qituvchi va o‘quvchi shaxsini intensiv rivojlanti-
rish, o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyati va muloqotini demokratlashtirish,
ta’lim-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish, o‘quvchini faol ta’lim olish hamda o‘zini
shakllantirishga yo‘naltirish, ta’lim texnologiyalari, metod va vositalari hamda ta’limning
moddiy-texnika bazasini modernizatsiyalash kabi vazifalarni bajaradi, pedagoglarning
kasbiy mahorati, ularning ijodkorligi, izlanuvchanligining rivojlanish yo‘na-lishlarini an-
iqlaydi, o‘quvchilarning shaxs sifatida kamol topishida muhim o‘rin tutadi.
Ta’lim texnologiyalarining ilmiy xarakterdaligiga e'tibor qaratgan holda, uning amaliy
yo‘nalishga xosligini, uni aniq masalalarni hal qilishda qo‘llash mumkinligini e'tirof etish
kerak. Demak, nazariyani o‘quv amaliyoti bilan bog‘lash zaruriyatini va ta’lim texnologi-
yalarining nazariy asoslarini o‘rganish zamonaviy ta’lim texnologiyalarni aniqlab beradigan
qator holatlarni belgilashga imkon berdi:
– zamonaviylik ta’lim amaliyotiga ilmiy asoslangan va tajriba sinovlarda tekshiril-
gan, tahlil qilingan hamda tasdiqlangan didaktikaga oid
– yangiliklarni, tartib qoidalarni joriy etish majburiyligini taqozo etadi;
– o‘quv jarayonini maqbullashtirish;
– imiylik ta’limda yangi vositalar va metodlar, didaktik materiallar hamda tashkiliy
masalalarning yangi yechimlarini qo‘llash lozim;
– talaba va professor o‘qituvchilarning faoliyatida yuqori hamjihatlikni ta’minlash
va kerakli natijalarni qo‘lga kiritishga intilishni talab etadi;
– ta’limni faollashtiruvchi axborot texnologiyalari va texnik vositalardan foydalanish
samarasini belgilaydigan didaktik materiallardan keng foydalanish zamonaviy pedagogik
texnologiyalarning eng asosiy belgilaridan biri hisoblanadi;
– o‘quv jarayoni uchun moddiy-texnik bazaning maqsadga muvofiqligi pedagogik
texnologiyalarning navbatdagi ko‘rinishidir;
– o‘quv-tarbiyaviy jarayon natijalarini sifatli baholash pedagogik texnologiyaning
o‘z oldiga qo‘ygan natijaviy maqsadidir.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, ta’lim texnologiyalari o‘zining pedagogik
va boshqa fan yutuqlari bilan bog‘liq xususiy nazariyasiga ega. U birinchi navbatda,
o‘quv-tarbiyaviy jarayonni ilmiy asosda qurishga yo‘naltirilgan. Ikkinchidan, o‘qitishning
axborotli vositalaridan va didaktik materiallardan, yangi innovatsion metodlardan keng
foydalanishga asoslangan pedagog va talabalarning birgalikdagi samarali faoliyatiga
zamin yaratadi.
Yuqoridagi qoidalardan kelib chiqib fikr yuritadigan bo‘lsak, ta’lim texnologiyalarning
predmeti – ta’lim tizimini konseptual asoslariga dalil keltirishdan, o‘quv materialini tanlash
va strukturalashtirishdan, ta’lim modelini tanlashdan to ularni amalga oshirishgacha,
ularning optimallik va samaradorlik darajasini baholashgacha loyihalashtirishdan tarkib
topganMa’lumki, zamonaviy pedagogik texnologiyalar amaliyotga joriy etish mumkin
79
bo‘lgan ma’lum pedagogik tizimning loyihasidir. Pedagogik tizim o‘zaro bog‘liq bo‘lgan
vositalar, usullar va jarayonlar yig‘indisi bo‘lib, shaxsdagi muayyan sifatlarni shakllanti-
rishga pedagogik ta’sir etishni maqsadga muvofiq tarzda amalga oshiradi.
Ta’lim texnologiyasi – keng sohadir. Ta’lim texnologiyasini o‘rganish, o‘qitishni tashkil
qilishning asoslarini o‘rganuvchi, loyihalash fani yoki turli tadqiqot qiziqishlari majmuasi
sifatida olinishi mumkin. Shuning uchun, ta’lim texnologiyasi turli xil fanlardan olingan
nazariy bilimlarga (kommunikatsiya, ta’lim, psixologiya, sotsiologiya, falsafa, sun’iy in-
tellekt, informatika va h.k.) hamda ta’lim amaliyotidan olingan amaliy bilimlarga tayanadi.
Texnologiya ta’lim tizimining o‘rganish jarayonlariga va uning ko‘rsatgichlarini oshirishga
ko‘maklashadi bunda ta’lim samarali bo‘ladi. Hozirgi texnologiyalar kompyuterlarda
video yozuvlarni amalga oshirish hamda o‘zingizning raqamli kamerangizdagi rasmlarni
onlayn tarzda oilangiz va do‘stlaringiz bilan baham ko‘rishingiz mumkin. Bu va shunga
o‘xshagan texnologiyalar bugungi kundagi hayotimizning ajralmas qismi hisoblanadi.
Aynan ana shu mazmunda “texnologiya” termini va uning “o‘qitish texologiyasi”,
“ta’lim texnologiyasi”, “ta’limda texnologiya” shakllari pedagogik adabiyotlardan foydalanila
boshlandi va mualliflar ta’lim texnologik jarayonining tuzilishi va tashkil etuvchilarini
qanday tasavvur etishlariga qarab ko‘plab ifodalarga ega bo‘ldi.
O‘qituvchining samarali faoliyat ko‘rsatishga undovchi darsning metodik ishlanmasini
puxta ishlab chiqishdan farqli o‘laroq, ta’lim texnologiyasi ta’lim oluvchilar faoliyatiga
nisbatan yo‘naltirilgan bo‘lib, u talabalarning shaxsiy hamda o‘qituvchi bilan birgalikdagi
faoliyatlarini inobatga olgan holda, o‘quv materiallarini mustaqil o‘zlashtirishlari uchun
zarur shart-sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi. Bugungi kunda informatika va axborot
texnologiyalari o‘qitishning zamonaviy ta’lim texnologiyalari va metodlari turlicha bo‘lib, ular:
1) ilmiy izlanish metodlari (kuzatish, tajriba, taqqoslash, analogiya, analiz va sintez,
umumlashtirish, abstraksiyalash, konkretlashtirish va klassifikatsiyalash),
2) o‘qitish metodlari (izohli-ko‘rgazmali, namoyish, kitob bilan ishlash, reproduktiv,
evristik (o‘quv kashfiyoti), muammoli vaziyat, tadqiqot, loyihalash metodi, muayyan
vaziyatlarni o‘rganish (keys-stadi) metodi, ma’ruza, hikoya, og‘zaki yo‘l-yo‘riq berish,
tushuntirish, suhbat metodlari, amaliy mashg‘ulot, laboratoriya ishi;
3) xulosa chiqarish metodlari (induksiya, deduksiya va analitik metod).
Avvalo "interfaol (interaktiv)" tushunchani aniqlashtirib olaylik. "Interaktiv" degan
so‘z inglizcha “interact” so‘zidan kelib chiqqan. “Inter” – o‘zaro, “act” – ish ko‘rmoq,
ishlamoq degan ma’nolarni anglatadi. Shunday qilib, interfaol o‘qitish – bu, avvalambor
muloqotli o‘qitish bo‘lib, jarayonning borishida o‘qituvchi va o‘quvchi orasida o‘zaro ta’sir
amalga oshiriladi.
Interfaol o‘qitishning mohiyati o‘quv jarayonini shunday tashkil etadiki, unda barcha
o‘quvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo‘lib, erkin fikrlash, tahlil qilish va mantiqiy
fikr yuritish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Bilish jarayonida o‘quvchilarning birgalikdagi
faoliyati deganda, ularni har birining o‘ziga xos aloqada individual hissa qo‘shishi,
o‘zaro bilimlar, g‘oyalar va faoliyat usullari bilan almashinishlari tushuniladi. Shu bilan
birga, bularning hammasi o‘zaro xayrixohlik va qo‘llab – quvvatlash muhitida amalga
oshiriladi. Bu esa o‘z navbatida yangi bilimlarni olishgagina imkoniyat bermasdan, balki
bilish faoliyatining o‘zini ham rivojlantiradi, uni yanada yuqoriroq koopersiya va hamkorlik
pog‘onalariga olib chiqadi. Interfaol metod bitta so‘zga chiquvchining, shuningdek, bitta
fikrning boshqa fikrlar ustidan dominantlik qilishligini chiqarib tashlaydi. Dialogli o‘qitish
jarayonida o‘quvchilar tanqidiy fikrlashga, shart-sharoitlarni va tegishli axborotni tahlil
qilish asosida murakkab muammolarni yechishga, alternativ fikrlarni chamalab ko‘rishga
80
“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2022. № 6. www.xtjurnali.zn.uz
va asosli ravishda qarorlar qabul qilishga, diskussiyalarda ishtirok etishga, boshqalar
bilan muloqat qilishga o‘rganadilar. Buning uchun darslarda individual, juftli va guruhli
ishlar tashkil etiladi, izlanuvchi loyihalar, rolli o‘yinlar qo‘llaniladi, hujjatlar va axborotning
turli manbalari bilan ish olib boriladi, ijodiy ishlar qo‘llaniladi. Interfaol o‘qitishni tashkil
qiluvchilar uchun, sof o‘quv maqsadlaridan tashqari quyidagi jihatlar ham muhimdir:
– guruhdagi o‘quvchilarning o‘zaro muloqotlari jarayonida boshqalarning qadriyat-
larini tushunishi;
– boshqalar bilan o‘zaro muloqotda bo‘lishi va ular yordamiga muhtojlik zaruratin-
ing shakllanishi;
– o‘quvchilarda musobaqa, raqobatchilik kayfiyatlarini rivojlantirish. Shuning uchun
interfaol o‘qitish guruhlarida muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan ikkita
asosiy funksiyalar amalga oshirilishi lozim:
– o‘qitishning pragmatik jihati qo‘yilgan o‘quv masalasini yechishlikning shartligi;
– tarbiyaviy masalalarni yechish (hamkorlikdagi ish jarayonida guruh a’zolariga
yordam ko‘rsatish, xulq-atvor normalarini shakllantirish). Ushbu faktni alohida qayd etish
lozimki, o‘qitishning barcha interfaol usullarini verbal intelekt (og‘zaki) va noverbal intelekt
(tasvirli)larga ajratish mumkin. Verbal intelektlarga quyidagilar kiradi:
– vizual: yuz ifodasi, gavdaning holati, harakatlar, ko‘zlar orqali aloqa;
– akustik: intonatsiya, ovoz balandligi, tembr, nutq tempi, tovush balandligi, nutqiy
pauzalar va hokazo. Verbal intelektlar orasidan quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
– “oxiri ochiq” bo‘lgan savollar, ya’ni yagona “to‘g‘ri” javobga ega emas, balki
muammo (savol) bo‘yicha turli nuqtai nazarlarni bayon qila olishga yo‘naltirilgan savol-
larni bera olish qobiliyati;
– o‘quvchilar bilan muloqotda o‘qituvchi tomonidan o‘zining nuqtai nazarini hal qi-
luvchi nuqtai nazar deb emas, balki neytral deb aniqlanishi lozim. Bu narsa mashg‘ulot
paytida o‘quvchilarga qo‘rqmasdan “to‘g‘ri” yoki “noto‘g‘ri” nuqtai nazarlarini bayon etish
imkoniyatini beradi;
– mashg‘ulot va o‘z-o‘zini tahlil qilishga tayyorgarlik. Ushbu holat mashg‘ulotlarda
nima?, qanday? va nima uchun? sodir bo‘lganini, o‘zaro faoliyat qaerda “osilib” qolganini,
u nima bilan bog‘liq ekanligini, keyinchalik bunday holatlarning ro‘y bermasligi uchun
nimalar qilish kerakligi va boshqalarni tushunib olishga yordam beradi;
– mashg‘ulotning borishini, uning kulminatsiyasini, natijaviyligini va boshqa ku-
zatish imkonini beruvchi yozma xotiralarni yozib borishi.
Birinchi bo‘limga alohida e'tibor qaratishni istar edik. O‘qituvchining savoli – bu
o‘quvchining tafakkurini o‘stirish yoki rivojlantirish uchun kuchli vosita hisoblanadi.
Savolning ikki hil turi mavjud (interfaol o‘qitish nuqtai nazaridan).
1. O‘quvchining fikr doirasini chegaralab, uni bilganlarni oddiy qayta tiklashga
keltirib qo‘yadigan savollar. Bunday savollar fikrlash jarayonini to‘xtatib turishga xizmat
qilib, o‘quvchiga uning fikri hyech kimni qiziqtirmasligini tushunib yetishiga olib keladi;
2. Fikr yuritish, o‘ylash, tasavvur qilish, yaratish yoki sinchiklab tahlil etishga undo-
vchi savollar hisoblanadi.
Bunday savollar fikrlash darajasini ko‘tarish bilan birga, o‘quvchilarda ularning ham
fikri qimmatga ega ekanligiga ishonch uyg‘otadi.
Interfaol metodlar bo‘yicha o‘qish jarayonini tashkil etilganda e'tibor berilishi kerak
bo‘lgan yana bir holat, bu vazifaning mazmuni. Vazifaning mazmuni o‘qitishning an'anaviy
shakllariga qaraganda boshqacharoq bo‘lishi lozim. Masalan, guruhga darslikdagi ma’lum
bir paragraf konspektini olish vazifa sifatida berilishi maqsadiga muvofiq emas, chunki
81
har bir o‘quvchi bu ishni o‘zi, mustaqil bajarishi mumkin. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki,
muammoni nostandart qo‘yilishigina, o‘quvchilarni bir-biridan yordam olishga, boshqalarn-
ing ham fikrini bilishga, natijada esa, guruhning umumiy fikrini shakllantirishga undaydi.
Masalan, dasturlashga oid masala yechilganda, uni kichik masalalarga bo‘lish mumkin.
O‘quvchilarni ham kichik guruhlarga bo‘lish va har biriga kichik masalani yechishni va
dasturini tuzishni tavsiya etish mumkin. Dars oxirida guruhlarning kichik masalalarini
yechimlari asosida berilgan masala yechishini tashkil qilish lozim. Buning natijasida
bitta dars davomida murakkab masalani yechish va unga ko‘proq o‘quvchilarni jalb
qilish mumkin bo‘ladi.
Klaster texnologiyasini individual va guruhda ishlaganda qo‘llash mumkin. Klaster-
larga ajratish texnologiyasi uncha murakkab emas. U metodik jihatdan: doskaning
o‘rtasiga ochqich so‘z yozish; o‘quvchilarni xayoliga kelgan so‘z bilan bog‘liq so‘z va
jumlalarni uning atrofiga yozish; yangi g‘oyalar paydo bo‘lishi bilan xayoliga kelgan
so‘zlarni ham darhol yozish; so‘zlarni yozish jarayoni o‘qituvchi tomonidan belgilangan
vaqt tugaguncha yoki barcha so‘z va tushunchalar tugaguncha davom etadi. Ta’lim kaster
texnologiyasini foydalanish uchun bir qator: xayoliga kelgan fikrlarining sifatiga e'tibor
bermasdan yozish, orfografiya va boshqa omillarga e'tibor bermaslik, vaqt tugaguncha,
iloji boricha to‘xtamasdan yozish, imkon darajasida ko‘proq bog‘lanishlar hosil qilishga
harakat qilish kabi qoidalarga rioya qilish zarur bo‘ladi. Bunda g‘oyalar va so‘zlar sonini
cheklab qo‘ymaslik lozim.
Xulosa tarzda ta’lim texnologiyalari, loyiha va loyihalash nazariyalari, ta’lim tizimi-
dagi yangi yondashuvlar, “Informatika o‘qitish texnologiyalari va loyihalash” fani maqsad
vazifalari hamda kursini o‘qitishning shakli va metodlarini ilmiy-uslubiy tahlili qilish
hamda mavjud pedagogik nazariyani inobatga olish ta’lim klasteri sharoitida bo‘lajak
o‘qituvchilarning verbal intellektini rivojlantirishda pedagogik asos bo‘lib xizmat qiladi
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Высотский Л. С., Лурия А. Р. Этюды по истории поведения. – М., 1993. – C. 224
2. Iskandarova Sh. O‘zbek nutq odatining muloqot shakllari. Fil.fan.nom.dissertatsi-
yasi. – Samarqand, 1993. – 140-b.
3. Колшанский Г.В. Паралингвистика. — М.: Наука, 1974.–С. 79.
4. Николаева Г. М., Успенский Б. А. Языкознание и паралингвистика //
Лингвистические исследования по общей и славянской типологии. – М., 1966.
5. Nurmonov A. Tanlangan asarlar. 3 jild – T.: Akademnashr, 2012. 1 jild. – 416-b.
| 