VA REJALASH ASBOBLARI” MAVZUSINING MAZMUN VA
MOXIYATI
REJA:
1.
Yog’och o‘ymakorligida o‘lchov asboblarning ahamiyati.
2.
Go‘niya va uning turlari
3.
Xatkash va undan foydalanish.
4.
Sirkul va unin turlari
Yog’och materiallardan tayyorlanadigan buyumlarning aniq va yaxshi
sifatli chiqishi duradgorning ish malakasiga va shu bilan birga, nazorat-o‘lchov
hamda rejalash asboblaridan o‘rinli, to‘g‘ri foydalana olishlariga bog‘liq.
Duradgorlikda masshtabli chizg‘ich, go‘niya, porsi go‘niya, vintli porsi
cho‘niya, xatkash kabi nazorat-o‘lchov va rejalash asboblaridan foydalaniladi
Masshtabli chizg‘ich
yordamida Yog’och materiallarning, tayyor detal va
buyumlarning o‘lchamlari o‘lchanadi va rejalash ishlari bajariladi.
Masshtabli chizg‘ich yordamida rejalashda baza yuzasidan boshlab kerakli
o‘lchamlar belgilanadi. Bu belgilar ustiga chizg‘ich o‘rnatilib qalam yoki
chizg‘ich bilan reja chiziladi. Masshtabli chizg‘ich yordamida egri chiziqlarni
ham rejalash mumkin. Buning uchun egrichiziq o‘rniga uning egriligiga qarab
har er-har erga mix qoqib olinadi. So‘ngra chizg‘ichni qirrasi shu mixlar
bo‘yicha egib o‘tqiziladi va qalam bilan reja chiziq chiziladi.
Tayanch so‘z va iboralar:
chizg‘ich, go‘niya, porsi go‘niya,
vintli porsi cho‘niya, xatkash, Sirkul, Kronsirkul va nutromer,
shtangensirkul, mikrometr
~ 31 ~
Duradgorlik nazorat-o‘lchov asboblari:
I-masshtabli chizg‘ich; II-a-oddiy yog’och go‘niya; 1-kunda; 2-chizg‘ich; b-metall chizg‘ichli go‘niya;
III-a-bir cho‘pli; b-ikki cho‘pli xatkash; 1-kunda; 2-xatkash; 3-pona; 4-chizg‘ich; IV-porsi go‘niya; 1-
kunda; 2-chizg‘ich; V-vintli go‘niya; 1-kunda; 2-chizg‘ich; VI-sirkul; VII-kronsirkul; VIII-nutromer.
Go‘niya
duradgorlikda randalangan sirtlarning bir-biriga nisbatan
go‘niyaviyligini, taxta qirqimlarining go‘niya asosida arralanganligini, buyum
qismlarining go‘niyaviy (to‘g‘ri burchak hosil qilib) biriktirilganligini va
sirtlarga to‘g‘ri burchak hosil qilib reja chiziq chizish, reja chiziqlarning qolgan
tomonlarga simmetrik ko‘chirish maqsadda ishlatiladi.
Arralangan yoki
randalangan sirtlarning bir-
biriga nisbatan
go‘niyaviyligini tekshirish
hamma vaqt “bet” yoki
“yordamchi bet” ga nisbatan
olib boriladi. Sirtlarning bir-
biriga nisbatan
go‘niyaviyligini tekshirishda
go‘niya kundasi “bet” yoki
“yordamchi bet” ga jips tutilib,
so‘ngra go‘niya chizg‘ichi
~ 32 ~
tekshiriladigan sirt (qirra yoki qirqim)ga tushiriladi. Chizg‘ichning sirtga jips
tegish yoki tegmasligiga qarab sirtlarning to‘g‘ri arralangan yoki randalanganligi
haqida xulosa chiqariladi.
Go‘niya yordamida randalangan taxta chetlarining go‘niyaviyligini
tekshirishda chizg‘ichni sirt bo‘ylab surmasdan, balki sirtning har er-har eriga
ko‘tarib ko‘chirish yo‘li bilan tekshiriladi. Aks holda, chizg‘ich qattiq
Yog’ochdan tayyorlanishiga qaramasdan, ishqalanib eyiladi va go‘niyaviyligi
(to‘g‘ri burchakliligi) buziladi. Shuning uchun vaqt-vaqti bilan go‘niyaning
to‘g‘ri burchakliligi tekshirib turiladi. Buning uchun nazorat go‘niya asosida
randalangan taxtaning “bet”iga tekshiriladigan go‘niya lineykasining ichki
qirrasi bo‘yicha reja chizig‘i chizib, shu reja chizig‘i bo‘yicha chizg‘ichni
ag‘darib tutiladi. Bu vaqtda chizg‘ichning ichki qirrasi reja chizig‘iga parallel
yoki u bilan ustma-ust tushsa, go‘niya to‘g‘ri burchakli, tekshirish uchun
yaroqli, aks holda yaroqsiz hisoblanadi. Chizg‘ich tashqi qirrasining to‘g‘riligi
ham shu tariqa tekshiriladi.
Go‘niya yordamida reja chizig‘ini qolgan tomonlarga olib o‘tishda
ko‘chirish tartibiga rioya qilinadi. Reja chizig‘i birinchi navbatda baza
yuzalariga chizilib (“bet” va “yordamchi bet”lar rejalash baza yuzasi
hisoblanadi), ular orqali qolgan tomonlarga olib o‘tiladi. Masalan, “bet”dagi reja
chizig‘i taxtaning ikki cheti (qirrasi) ga ko‘chirilib, orqa tomonga “yordamchi
bet” orqali ko‘chiriladi. Reja chizig‘i hech qachon orqa tomon orqali olib
o‘tilmaydi.
Porsi go‘niya.
Buyum qismlarining porsi usulida biriktirishda (sur’at
ramkasi qismlari, eshik, deraza romlarining chaspaklari, javon, shkaf kabilarning
karnizlari, umuman chorabzal randalar yordamida gul chiqarilgan qismlarni
biriktirishda) rejalash porsi go‘niya yordamida bajariladi. Porsi go‘niya
chizg‘ichi kundaga 45
0
burchak hosil qilib o‘rnatiladi.
Porsi go‘niya yordamida rejalash go‘niya yordamida rejalash singari
bajariladi, bunda faqat “yordamchi bet” ga nisbatan “bet”larga reja chiziq
chiziladi. Porsi chiziqlari boshqa tomonlarga ko‘chirilmaydi.
~ 33 ~
Vintli porsi go‘niya chizg‘ichi kundaga vint yordamida qotiriladi, vintni
bo‘shatish yo‘li bilan chizg‘ichni kundaga nisbatan ixtiyoriy burchakka burib
o‘rnatish mumkin. Shuning uchun vintli porsi go‘niya yordamida bir-biriga turli
xil burchaklar hosil qilib biriktiriluvchi qismlar rejalanadi.
Vintli porsi go‘niya yordamida chiziladigan reja chiziqlari faqat
“bet”larga chiziladi.
Xatkash -
aniq o‘lchamli qilib arralash, randalash, o‘yish-teshish ishlarini
bajarishda Yog’och materiallarning turli tomonlariga ularning qirralariga
parallel qilib reja chiziqlari chizishda ishlatiladigan rejalash asbobi.
Xatkashlar bir cho‘pli, ikki cho‘pli va ko‘p chizg‘ichli bo‘lishi mumkin.
Ikki cho‘pli xatkashlar bir cho‘plisiga qaraganda ishlatishga qulay. Ko‘p
chizg‘ichlixatkashlar ko‘p tirnoqli birikmalarni rejalashda ishlatilib, ular har bir
birikma uchun maxsus tayyorlanadi.
Xatcho‘pli xatkashlarni ishga sozlishda pona bo‘shatilib, cho‘plar
kundadan kerakli o‘lchamda chiqariladi. Uning aniq o‘lchamda chiqarilishini
ta’minlash uchun masshtabli chizg‘ich yordamida kundadan cho‘pning
chizg‘ich-mixgacha bo‘lgan oraliq o‘lchanadi. Chizg‘ichlar o‘lchamga
sozlangandan so‘ng cho‘plar kundaga pona yordamida qotirilib, o‘lchamlar
qayta tekshiriladi.
Bir cho‘pli va ikki cho‘pli xatkashlardan foydalanib rejalashda eni 7-8 sm
atrofida bo‘lgan taxtalarga reja chiziladi. Undan enlik taxtalar masshtabli
chizg‘ich yordamida rejalanadi.
Xatkash yordamida rejalashni to‘g‘ri tashkil etish uchun chizg‘ich-
mixning cho‘pdan oz-ko‘p chiqishiga mos ravishda xatkashni surish
yo‘nalishiga qarab kundani shu yo‘nalish bo‘yicha ma’lum burchakka burib
tutiladi. Kunda Yog’ochga tik tutib surilsa, chizg‘ich-mix Yog’ochga qadalab,
uni surish qiyinlashadi, reja to‘g‘ri chiqmaydi.
Sirkul.
Duradgorlikda faneralar bilan ishlashda taxtalardan doiraviy, egri
chiziqli buyumlar tayyorlashda, Yog’och ishlaydigan tokarlik dastgohlarida
detal va buyumlarning o‘lchamini yo‘nilgan sirtlarga tushirishda sirkul
yordamida rejalash ishlari bajariladi.
~ 34 ~
Yog’och ishlanadigan tokarlik dastgohlarida metall sirkuldan, taxta va
fanerlarni rejalashda o‘quvchilar sirkulidan foydalanish mumkin.
Sirkul yordamida o‘lchamlarni ko‘chirish ishlari ham bajariladi, sirkulni
o‘lchamga sozlashda masshtab chizg‘ichidan foydalaniladi.
Kronsirkul va nutromer.
Yog’och ishlanadigan tokarlik dastgohlarida
tayyorlanadigan buyumlarning tashqi va ichki diametrlarini o‘lchashda,
shuningdek, o‘lchamga sozlashda kronsirkul va nutromerdan foydalaniladi.
Kronsirkul va nutromerni o‘lchamga sozlash va ular yordamida olingan
o‘lchamlarni hisoblash masshtabli chizg‘ich yordamida bajariladi.
Sirkul, kronsirkul, nutromer kabi asboblar bilan bajariladigan ishlarni
universal nazorat-o‘lchov va rejalash asbobi hisoblangan shtangensirkul
yordamida bajarish ham mumkin.
Shtangensirkul
detallarni
±
0,02 dan
±
0,1 mm gacha aniqlik bilan
o‘lchashga imkon beradigan asbob.
Mikrometr
yupqadetallarni yoki arra polotnolarini
±
0,002 dan
±
0,1 mm
gacha aniqlik bilan o‘lchash uchun ishlatiladi.
Rejalashning mohiyati shundaki, bunda chizmada ko‘rsatilgan
o‘lchamlarni (qo‘shimcha ishlov berish uchun qoldiriladigan qo‘yimni ham
hisobga olgan holda) ishlanadigan detal, brus yoki material sirtiga ko‘chiriladi.
Reja chiziqlarini reysmus yoki bigiz yordamida, yo bo‘lmasa, qalam yoki bo‘r,
ko‘mir (grafit) surkalgan kanop yordamida chizish mumkin.
Asbob va andaza yordamida yog’ochni shunday rejalash kerakki,
rejalanadigan taxta (brus)dagi nuqsonli joylar keyingi ishlash vaqtida arralab
tashlanadigan bo‘lsin.
| 