1.2. Turizmning rivojlanish tarixi va uning predmeti
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, shuni ta ’kidlash m um kinki,
“Xalqaro turizm b o zo ri” fanining predm eti uning tarixidan kelib
chiqadi, ya’ni xalqlarning urf-odatlari, udumlari, tarixi, joylarning
arx eologiyasi, la n d sh afi, m a’n a v iy -m a ’rifiy hayot ta rz i, m illiy
a n ’analarini jahonga targ‘ibot qilishni shakllantirish va rivojlantirish
yoilarini o ‘rganishdan iboratdir.
Turizm kishilik jam iyatining paydo bo'lishi bilan yuzaga kela bosh-
lagan. Ibtidoiy jam oa tuzimida erkaklar va ayollar orasida dastlabki
m ehnat taqsimoti yuz berib, ayollar terib-term achilik ishlari bilan,
erkaklar ov bilan m ashg‘ul bo‘ladigan bo‘lishdi. Jamoaga birlashgan
erkaklar birgalikda ov qilib, o ‘z turar manzillaridan uzoqlarga boradigan
b o ‘lishdi. Kam on va o ‘q (o‘q-yoy)ning ixtiro etilishi bilan ovchilar
endilikda yakka holda yoki kichik guruhlarda uzoq masofalarga bora
oladigan bo‘lishdi. Chunki, endilikda odam lar yowoyi yirtqichlardan
o ‘zlarini samarali himoya eta oladigan bo‘lishgandi.
Chorvachilik va dehqonchilikning bir-biridan ajralishi natijasida
k o ‘chm anchilar o ‘troq hayot kechiruvchi dehqonlardan nisbatan uzoq
masofalarga keta boshlashdi. C hunki, ko‘p sonli chorva uchun doimiy
ravishda yangi yaylovlar qidirish kerak edi.
M eh n at q u ro llarin in g ta k o m illash ib borishiga sabab b o ‘lgan
m e ta lld a n keng fo y d alanish b o sh lan ish i bilan d eh q o n c h ilik d a n
hunarm andchilik ajralib chiqdi. C hunki, m ehnat qurollarining yasash
uchun alohida odam lar mashg'ul boMishi kerak bo‘ldi, dehqon esa,
o ‘z yerida ishlab, ortiqcha bo‘sh vaqt topa olm as edi. H unarm andlar
o ‘z ish sharoitlarini yaxshilash maqsadi va boshqa subyektiv sabablarga
ko‘ra alohida qishloqlarda joylasha boshlaydi. Bu ularning ish sifatini
oshiradi, qishloqlar xomashyoga yaqin joylashganligi sababli, ishlab
chiqarish hajmi orta boshladi. Endilikda hu narm and lar o ‘z m a h
sulotlarini bevosita ayirboshlash uchun ishlab chiqara boshlashdi, biroq,
ayriboshlash uchun ular o ‘z ishlarini tashlab, uzoqlarga borishga m ajbur
b o ‘lishardi. Shu sababli, bu ish bilan shug‘ullanuvchi maxsus kasb —
savdogarlik yuzaga keldiki, ular doim o tovar ayriboshlash uchun sa
yohat qilishardi.
Qishloqlarning o ‘sishi natijasida shaharlar paydo bo‘ldi. S h ahar-
ning paydo bo‘lishi bilan bir-biridan uzoqda joylashgan shahar ah o -
lilari orasidagi m adaniyatlar bir-biridan farqlana boshladi. B undan
tashqari, xalqaro munosabatlar avj ola boshladi. Shu sababli, bu davr-
larda shahar hokimlari o ‘zga shahar hokim lari huzuriga o ‘z savdogar-
lari va xizmatchilarini elchi sifatida yuborib, o ‘zaro munosabatlar o ‘m ata
boshlashgan; chet ellardan qaytib kelgan o ‘z savdogarlari va chet ellik
savdogarlar bilan ko‘plab suhbatlar o ‘tkazishgan; o ‘zlarining ishonchli
odam larini o ‘zga mamlakatlarga ahvolni bilib kelish, qayerda qanday
xavf-xatar tahdid solayotganidan ogoh b o ‘lish va qayerlarda boylikni
orttirib olish imkoniyatlarini bilish uchun j o ‘nata boshlashgan.
0 ‘sha davrlarda odamlar o ‘z maqsadlari uchun ham sayohatga chiqa
boshlashgan. U lar o ‘zga ellarni o ‘rganish, o ‘zga sh ah arlard a ilm
o ‘rganish, uzoqdagi birodarlari bilan ko‘rishish, ziyoratgohlarni zi-
yorat etish va o ‘z omad ham da baxtlarini o ‘zga ellarda sinab k o ‘rish
m aqsadlarida sayohatga chiqa boshlashgan, biroq, bu sayohatlar ju d a
h am xavfli edi. Chunki, transport vositasi sifatida foydalanilayotgan
jonivorlarning yo‘lda halok b o ‘lishi va qaroqchilarning hujum lari sa
yohatchilar uchun ayanchli tugashi m um kin edi. Dengiz orqali sayo
hat qilishda esa, kem alarning n o m u k am m allig i pan d b e ra r edi.
Shuningdek, yakka holda sayohatga chiquvchilar ham da yayov sayo
hatga chiquvchilarning sayohatlari k o ‘pincha uzoqqa cho'zilm as edi.
Ko‘plab urushlarning tez-tez yuz berib turishi ham sayohatchilarga
xavf solar edi. Shu sababli o ‘sha davrlarda sayohatga ju d a kam sonli
odam lar chiqishgan, sayohatga chiquvchilarning aksariyatini boyligi
b o r kishilar tashkil etishganki, oddiy fuqarolar va kam bag‘allarda sa
yohat qilishga vaqt, darom ad, vosita va im koniyatlar topilm as edi.
B iro q sh u n d ay b o ‘lsa -d a , tu riz m q a d im z a m o n la rd a n b o s h la b
rivojlanishga yuz tutdi. Masalan, qadimgi Yunoniston va Rim ko‘pchilik
aholisining Misrga sayohat qilganliklari m a’lum. Tarix otasi G erodot
dastlabki qayd etilgan sayohatchilardan biridir. U uzoq m uddat sayo
hat qilib, o ‘z sayohatlarini to 'q q iz kitobida yozib qoldirgan. Shu
kitoblarida G erodot qadimgi Yevropa va Misrdan boshlab, Markaziy
Osiyodagi m a m lak a tla r to ‘g ‘risida q im m atli m a’lu m o tla r yozib
qoldirgan. Bundan tashqari, qadimgi yunonlar o ‘z mamlakatlari ichida
ham sayohat qilishgan. Masalan, ular vaqt-vaqti bilan Olim p to g ‘iga,
shifobaxsh joylarga ham da boshqa muqaddas ziyoratgohlarga tashrif
buyurib turishgan.
Z am ona o ‘tib borishi bilan tarix yuzasiga ko‘plab mashTiur sayo-
hatchilar chiqishdi, ularning sayohatlari haqida kitoblar bitildi, tillarda
doston bitildi, boshqalar uchun o ‘mak qilina boshlandi. Buning turizm
ning rivojlanishidagi ahamiyati shunda bo'ldiki, birinchidan, m ashhur
sayohatchilarning sayohat tajribalaridan foydalanish o'zgalar uchun
foydali b o ‘ladi; ikkinchidan, bu odam larning sayohatga chiqishdan
b o ‘lgan maqsadlarini aniqlab, sayohat turiarini bir-biridan farqlab olish
uchun foydali b o ‘ldiki, natijada u turizmning aniq shakllarda shakl-
lanishiga asos b o id i. Ya’ni, G ‘arbiy Yevropa tadqiqotchilari bunday
m anbalardan foydalanib yaratgan nazariyalari turizm ning hozirgi
darajagacha rivojlanishiga olib keldi.
Bunday tadqiqotlarga ko‘plab misollar keltirish mumkin:
1425-yilda M antus shahrida Viktorina de Feltre o ‘zi tashkil etgan
maktabida yoshlar tarbiyasi davomida turli xil turistik m ashqlardan
dars bergan, o ‘quvchilari bilan Alp tog‘lari yonbag'irlariga k o ‘p kunli
poxodlarga chiqib turgan. Italiyalik tibbiyot professori M erkurialis tu
ristik poxodlarni insonni sog‘lomlashtirish vositalaridan biri sifatida
ko‘rib chiqqan. H attoki, iezuitlar seminarlarida ham turistik poxod
am aliyotlaridan foydalanilgan. Jan — Jak Russo o ‘z nazariyalarida («Ta-
biatni anglash va tabiiy xulq m e’yorlarini qayta ishlashga intilish»)
turistik poxodlarning yoshlarni sog'lom va vatanparvar qilib tarbiya-
lashdagi aham iyatini qayd etib, sayohatlarni tarbiyaning tarkibiy qism-
laridan biri deb sanadi ham da sayohatlarning maqsadlarini va ularning
shaxsni shakllantirishning boshqa vositalari bilan o'zaro aloqasini ochib
berdi.
XVII asr oxiri XVIII asr boshlarida Yevropa m am lakatlarida b a ’zi
o ‘qituvchilar o ‘z o ‘quvchilari bilan yaqin atrofdagi diqqatga sazovor
joylarga piyoda sayrlar uyushtirishib, bunday sayrlarni «ekskursiya-
1аг» deb nomlashdi. XVIII asrning ikkinchi yarm iga kelib, o ‘ziga xos
tu ristik m arkazlar yaratila boshlandi. C h u n k i, atro f-m u h itn i va
sayyoraning chekka ajralib qolgan joylarini o ‘rganish uchun qilinadigan
uzoq muddatli sayohatlar uchun puxta tayyorgarlik ko‘rish kerak b o ‘lib
qoldi. Bunday m arkazlarda sayohat va ekspeditsiya ishtirokchilarini
sayohatga to ‘g‘ri tayyorlash qoidalari va uslubiyotlari yaratildi. Biroq,
o ‘sha davrdagi bunday ko‘p kunli sayohat va ekspeditsiyalar asosan
am aliy aham iyat kasb etib, ularning maqsad va vazifalari biroz chek-
langan edi. Shunday b o ‘lsa-da, bu davrga kelib sayohatlar turlari bir-
biridan farqlana, m arshrutlar tasniflana boshlandi. Bu turizm ning
hozirgi ko‘rinishiga kelishiga qarab tashlangan katta qadam lardan
biri bo‘ldi. XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida G ‘arbiy Yevropada
turizm ko‘pchilik m aktablarda jism oniy tarbiya dasturlariga kiritildi,
turistik mashg‘ulotlar to ‘g ‘risida aniqroq tu sh u n ch alar paydo b o ‘ldi,
ko ‘plab mahalliy Turizm ishqibozlari ittifoqlari tuzila boshlandi. Shu
asrning ikkinchi yarmiga kelib dastlabki turistik tashkilotlar A lpchilik
klublari va jamiyatlari sifatida yuzaga kela boshladi. Bunday tashkilotlar
1857-yilda Angliyada, 1862-yilda Avstriyada, 1863-yilda Italiya va
Shveysariyada, 1869-yilda O lm oniyada, bir necha yillardan so ‘ng
Farangiston va boshqa m am lakatlarda tuzildi. 1895-yilda V enada
«Tabiat d o ‘stlari» deb nomlangan turistik jam iyat tuzildi. U nda turistik
poxodlarning m arshrutlari ishlab chiqila boshlandi. Qisqa m uddat
ichida bu jam iyatning boshqa mamlakatlardagi to ‘garaklari ham ochila
boshlandi. N atijada 1908-yilda Venada Xalqaro turizm markazi tuzildi.
E n d ilik d a tu ristik m a rsh ru tla rn i b a h o la sh m e zo n lari y a ra tild i,
tu ristlarning alo h id a turlari tasniflana b o sh lan d i, m arsh ru tlard an
o 'tis h n in g yagona q o id a lari tu z ib c h iq ild i, tu ristik m ash q larg a
odam larni harbiy-am aliy tayyorgarlikdan o'tkazishning ilmiy asosi
sifatida qarash paydo bo‘ldi. XX asrning boshlarida Olmoniya, D aniya
va Belgiya kabi m am lakatlarda «Sayohatchi o ‘quvchilar» harakati
paydo bo'ldi. U ning nizom ida o ‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalashda
og‘ir sharoitli poxodlardan foydalanish kerakligi qayd etilgan edi.
O lsha davrdagi fashistik d avlarda y o shlarg a tu ristik m a sh q larn i
o ‘rgatgan h o ld a u la rd a n b o ‘lajak a s k a rla r ta y y o rlash m a q sa d i
k o ‘zlangan edi. 1919-yilda X alqaro turistik alyansning tashkil topishi
turizm ni rivojlantirishda ildam qadam lardan biri b o ‘ldi.
Zamonaviy, h ar tom onlam a puxta ishlangan reja asosida tu rizm
ning yangi bosqichini dunyoda birinchi b o ‘lib asli duradgor b o ‘lib ish-
lagan Buyuk Britaniyalik Tomas Kuk 1841-yilda1 boshlab berdi. Tomas
Kuk oldingi kasbini tashlab, bor imkoniyati bilan xalqaro sayohatlarni
tashkil etish uchun yangi kasbni ijod eta boshladi.
Tomas Kuk zamonaviy turizmni Angliyaning ikki shahri orasida
amalga oshirdi. U «Temperake» (Yashil Oy) jam iyati a ’zolarining
Dolngborg shahrida ichkilikka qarshi kurash masalasiga bag‘ishlangan
anjumanga olib borish uchun poyezdni ijaraga oldi. «M idlard Rail
ways» shirkati bilan shartnom a tuzgan Kuk birinchi m arta maxsus
borish-qaytish chiptalarini bostiradi va Lankastr-Dolngborg orasidagi
yo‘l sayohatini takomillashtirilgan holda amalga oshirishga erishdi. Bu
sayohatning narxi kishi boshiga bir shillingdan to ‘g‘ri keldi. Bu narx
o ‘sha paytda eng arzon hisoblanar edi. Uning o ‘zi ham bu jam iyatga
a ’zo bo‘lgani uchun sayohatdan foyda olmadi, lekin qilgan xayrli ish-
dan nafaqat jam iyat a ’zolari, balki boshqa kishilar ham m anfaatdor
bo'lgani uchun Kuk bu ishni katta biznesga aylantirishga qaror qildi.
Tomas Kuk 1846-yili faoliyatini rivojlantirish maqsadida q o ‘shni
davlat bo‘lgan Shotlandiyaga poyezd va paroxodda sayohatlar uyush-
tirdi. Bu sayohatlar muvaffaqiyatli chiqdi. Endi bunday sayohatlar
dasturlarini ishlab chiqib pul topish Kuk va uning o ‘g‘li uchun biznes
faoliyatiga aylanib ulgurgan edi. Kuk 1860-yilda London shahrida
dunyoda birinchi b o ‘lib o'zining xususiy turistik korxonasini ochdi va
bu korxona «Thomas Cook Travel» nomini oldi. Bu turistik korxona
hozirgi kunda ham o ‘z faoliyatini davom ettirib kelmoqda. Kuk va
uning o ‘g ‘li firmasi 20 yil ichida faoliyatini kengaytirib Shim oliy
Amerikaga ham sayohat uyushtirishni boshlab, tajribalar orttirdi va
m a’lum ijobiy natijalami qo‘lga kiritdi. Kuk Shimoliy Amerikaga olib
borgan turistlar guruhini Nyu-York, Vashington, Richmond, Buyuk
Ko‘llar sohillari, Ichki Urush hududlari, Kentukki, Niagara sharsharasi
va Monterial bo‘ylab sayohat qildirdi. Kuk tom onidan dunyoning barcha
hududlariga sayohatlar uyushtirilishi natijasida «Sayohat qilm oqchi
b o ‘lsangiz Tomas Kukka murojaat qiling» degan shior paydo b o ‘ldi va
bu shior butun dunyoga tarqala boshladi.
Tomas Kuk turizm faoliyatiga quyidagi yangiliklarni olib kirdi:
•
transport, m ehm onxona, ovqatlanish va boshqa xarajatlarni o ‘z
ichiga olgan holda ommaviy sayohat qilish;
| 