Mavzu:Mashinalarda proporsiya va proporsiyalashni o‘rganish
Proporsiya va proporsiyalash kompozisiyaning muhim vositalaridan biri bo‘lib, uning yordamida faqat ungagina hos bo‘lgan sifatga erishiladi.
Proporsiyalik imkoniyatlar nuqtai nazaridan, mashina «tugallanganligiga» erishishning birdan bir vositasi.
Elementlarning bir-birga o‘lchamlar yuzasidan munosabatlari kompozisiyaning asosidir.
Proporsiyaning e’tiborni jalb etuvchi kuchi bevosita garmonizasiyaning muvofiqligidadir. Bu esa o‘z navbatida, proporsiyalash bilan bog‘liq.
Texnikada proporsiyalashning klassik proporsiyalashdan mexanik ko‘chirishga almashtirib qo‘ymaslik lozim.
Konstruktor yaratayotgan
mashinaga o‘z hohishiga ko‘ra tanlagan proporsiya sxemasi ni qo‘llamasdan, buyumning
asil mohiyatidan kelib chiqib, proporsiyalash kerak.
Faqat shundagina proporsiya o‘zining haqiqiy kuchiga ega bo‘ladi. Proporsiyalash usul-larining faqat texnikada
yoki masalan arxitekturada
shaklning konstruksiya tomonidan shartlanish darajasi bilan aniqlanadi. Arxitekturada oldindan ishlab kelgan proporsiya sistemasida ba’zan
qurilish kompozisiyasining asosiy vazifasini ham o‘tab qolishi mumkin. Shu bilan birga ko‘p tomondan qurilishning konstruksiyasini ham aniqlab
beradi. Texnikada esa bunday hol deyarli mumkin emas, konstruktiv sxema noma’lum bo‘la turib, shakl tanlash mumkin emas.
Konstruksiya ustida ishlab borilgan sari shaklni aniqroq tasavvur qilish imkoni tug‘ilib, asosiy elementlar o‘lchamlarining bir-biriga nisbatini
aniqlash mumkin bo‘ladi: ya’ni muhandis-konstruktorlik bilan badiiy konst ruktorlik ishlov berish bir-biri bilan parallel boradi. Natijada, shaklning
proporsiyalari uning muhandislik komponovkasidan ko‘p tomonlama ilg‘orroq bo‘lib qoladi. Shuning uchun proporsional
qurilish qismlar va
butunlikning o‘zaro munosib kattaliklari konstruksiyaning texnik takomillashib borishida muhim nazoratdir.
Konstruksiyadagi haqiqiiy
kuchlanishlar qanchalik aniq hisoblangan bo‘lsa, u o‘z butunligi va detallarida shunchalik mantiqlik, konstruksiya asosini tashkil etuvchi kattaliklar
(o‘lchamlar) hisobi shuncha katta ahamiyatga ega va uning kattaliklar garmoniyasiga ega bo‘lishiga shuncha katta imkoniyatlar tug‘iladi. Agar
dizayner muxandislik
tomonini hisobga olmay, faqat «go‘zallik» uchun shakl chizadigan bo‘lsa, albatta konstruktiv
yaroqsiz shakl yaratilib,
gabaritlar yiriklashishi, massa og‘irlashishiga olib keladi.
Texnik buyumlarni proporsiyalash xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- texnika proporsiyalash usullarini oddiy geometrik shakllarga nisbatan qo‘llash;
- murakkab hajmiy kenglikka ega strukturalarni oddiy uyushgan holdagi shakl boshlanishiga uringan holda vertikal
va gorizontal qatorlarga
bo‘lish.
Vertikal va gorizontal qatorlarga ajratishda soyalarning aktiv xarakteri elementar kattaliklarni korrektlash, elementlar orasidagi bog‘liqliklarni
xarakterida o‘zgartirish va shu kabilar bilan erishiladi.
Bir qator tadqiqotchilar kesim va figuralarning geometrik o‘xshashligining tashkillovchi kuchga e’tiborini jalb etishadi. Aynan o‘hshashlik shaklni
favqulodda kategoriyasidan kompozision bog‘liq elementlarining qat’iy sistemasiga o‘tkazadi.
Texnika sohasida proporsiyalar katta rol o‘ynaydi va bu ko‘pgina faktorlar bilan izohlanadi, ayniqsa element va uzellar unifikasiyasi bilan.
Proporsiyaning quyidagi turlari mavjud:
- arifmetik N
1
– N
2
= N
2
– N
3
- geometrik
Proporsiyalarning grafik ifodalanishiga misollar.
5.1 va 5.2. rasmlarda keltirilgan.
Ma’lum munosabatlarga asoslangan proporsiyalar xuddi qonuniyat singari aktiv ta’sir etadi. Bu qonuniyatni buzish esa shakl to‘laligining
buzilishiga olib keladi. Biroq texnikadan proporsiyalashda faqat estetik deb qarash noto‘g‘ri, chunki, u muxandislik effektivini ham bevosita o‘zida
jam etgan.
To‘g‘ri konstruksiyalangan va badiiy pardozlangan konstruksiya yaratish loyihachi muhandisni ham rassom konstruktorni
ham band etuvchi
yagona maqsad.
4
3
2
1
Н
Н
Н
Н
